Sunday, April 08, 2012

ریشه شناسی نام چند محله ی تاریخی اورمو


































اورمو ديار باستاني با تاك هاي انگور و باغات ميوهايي كه ياد بهشت برين را در ذهن متجسم مينمايند در كنار درياچه ايي(اورمو گولو) كه همچون گوهري بر تارك منطقه مي درخشد با مردماني غيور و آگاه و مهربان با تاريخي هزاران ساله كه نسل مردمانش را به قدمت ((گؤي تپه))، ((تام تاما))، ((زرتشت)) و ... مي رساند بحق پايتخت تاريخي آزربايجان است كه مهد تمدنهاي باستاني بزرگي همچون آراتتاها، مانناها، هوريها، اورارتوها و ... بوده است كه در بطن تاريخ گاه صفحاتش از تمدن آفريني و مدنيت مردمانش پرغرور و در مقطعي با نواهاي روح انگيز و بي بديل ((صفي الدين اورموي)) و عرفان ((حسام الدين چلبي اورموي)) و اشعار دل انگيز ((حيران خانيم)) و دلاورمرداني نظير ((عسگر خان)) و ((كاظم خان)) موجبات افتخار امروز ماست و البته گاه از سختي هايي كه نارفيقان و دشمنان و متجاوزان بر هيبتش وارد ساخته اند مويه هاي دردناكي دارد كه تن و روح هر وارسته ايي را بدرد مي آورد. اما آنچه كه موضوع مطلب جاريست، نگاهي بر اسامي برخي مناطق و محلات اورمو است كه در ذيل به ريشه نامگذاري آنها اشاره مي شود:

گؤل اوستو: اين ميدان چند سال قبل به نام ميدان امام حسين (ع) تغيير يافته است. در زمان قديم در آن منطقه چشمه هاي بزرگي بودند كه بدين سبب نام گؤل اوستو را بدان داده بودند كه آن چشمه ها آب آشاميدني نواحي زيادي از شهر را تامين ميكردند.

نوو گئچر: اين قسمت از شهر اكنون پنجراه ناميده ميشود. نوو گئچر در امتداد گؤل اوستو قرار دارد كه از دو كلمه تركي "نوو" به معناي محل تقسيم و انتقال آب (ناودان كه در پشت بام ساختمانهاست از همين ريشه است) و "گئچر" به معناي محل عبور، است تشكيل شده است. آب شهر از گؤل اوستو به نوو گئچر سرازير شده و از آنجا به مناطق مختلف شهر منتقل ميشد كه بدين سبب نام نوو گئچر را به اين منطقه داده اند.

عسگرخان: اين منطقه قديمي شهر كه يكي از دروازه هاي 8 گانه اورمو بوده است با نام يكي از سرداران رشيد و وطن پرست طايفه بزرگ افشار بنام ((عسگرخان)) كه اولين سفير ايران در فرانسه بوده است نامگذاري شده كه خوشبختانه تاكنون نيزنام اصلي خود را حفظ كرده است. در سال 1218 ه.ق عسگرخان فرمانده لشگر اورمو بود كه در جنگ با روسها در ايروان، باكو، گنجه و نخجوان طايفه افشار و دلاوران اورميه ايي به سركردگي عسگرخان رشادتهاي زيادي از خود نشان دادند و سپس نيز در همين دروازه عسگرخان در مقابل مهاجمان و ياغيان تالانگر كه از عشاير كرد بودند شهر را حفظ كردند. عسگرخان در 8رجب 1249 ه.ق وفات كردند.

چالا باشي: اين منطقه از شهر اكنون به چهاربخش تغيير نام يافته است كه از دو كلمه تركي "چالا" به معناي "گودي و چاله" و "باشي" به معناي "سر" تشكيل شده است. در زمان جنگهاي عثماني و صفويه مردم و لشگريان در اين منطقه از شهر كه مسير حمله عثماني به اورمو بود با حفر چاله و خندقهايي اقدام به دفاع از شهر كرده اند كه به همين جهت اين منطقه با عنوان چالا باشي خوانده مي شد.

جارچي باشي: اين منطقه از شهر كه در قديم محل استقرار و مكان اصلي اطلاع رساني جارچيان شهر بود كه در مواقع لزوم با دستوراتي كه دريافت ميكردند مسائل مختلف و مهم را بوسيله جار كشيدن در كوي و برزن به اطلاع مردم ميرساندند كه به همين جهت اين محله كه اكنون در خيابان شهيد باكري قرار گرفته است جارچي باشي ناميده شده است.

وكيل باشي: اين محله نيز در خيابان شهيد باكري قرار گرفته كه محل سكونت وكلا و داروغه و قاضي شهر بوده است.

شيخ تپه: يكي از مناطق زيبا و اصلي شهر بصورت تپه ايي بزرگ است كه پارك جنگلي نيز در اين منطقه قرار دارد. در سال 1297 ه.ق شيخ عبيدالله شمزيناني از رهبران فرقه نقشبنديه كه كرد زبان بود از تركيه به خاك غرب آزربايجان و اورمو حمله نمود و غارتگريها و جنايات و قتل عامهاي فجيع و دهشت باري در اورمو، سلماس، سويوق بولاق (مهاباد) و قوشاچاي (مياندوآب) انجام داد كه تاريخ از بازگويي آنها شرمسار و دردآلود ميباشد. شيخ عبيدالله در تپه هاي منطقه ايي كه اكنون شيخ تپه ناميده ميشود شهر را مورد هدف قرار ميداد و در اين منطقه از شهر نيز ساكن بوده است كه از آن تاريخ تاكنون آن منطقه را شيخ تپه ناميده اند.

عرشلو: این منطقه که با بافتی روستایی در بافت جدید شهر در مابین خیابانهای البرز، میثم و فرهنگیان قرار دارد نام یکی از طایفه های قدیمی تورکهاست. "عره ش" در ترکی به معنای واحد طول(از مرفق الی نوک انگشتان) بکار میرود.

دوققوز پله: يخچال دوققوز پله در محله اي قديمي به عسگرخان و در كنار نهر كوچكي به نام ((دره چاي)) در شهر اورمو قرار دارد که البته محله ایی نیز به همین نام در آن نقطه از شهر موجود است. دوققوز در تركي به معناي نه (9) مي باشد که عدد 9 در ترکی جزو اعداد مقدس و معنی دار است که در بسیاری از آثار باستانی آزربایجان به عدد 9 برمی خوریم. تا قبل ازگسترش شهر به صورت فعلي، اهالي اورمو از اين یحچال بعنوان محل نگهداری يخ استفاده مي كردند و نيز مراسم چهارشنبه سوري را در كنار حوضچه اي كه آب نهر به آن مي ريخت و فاصله اش با يخچال حدود چهل متراست برگزار مي گردید. با توجه به شكل ساختمان و نقشه اي يخچال ،به نظر مي رسد اين بنا به دوره قاجار تعلق دارد. بنا و سقف آن از سنگ و آجر است. اين يخچال هنوز سالم باقي مانده و صدماتي به آن وارد نشده است. علاوه بر محلات فوق الذکر میتوان به محلاتی نطیر "یئددی درمان" ، "بدن دیبی" ، "آغداش" ، "توپراق قالا" ، "داش مچید" و ... اشاره کرد. اهمیت شناختن نامهای اصیل این مناطق در راستای تعریف هویت اصیل اورمیه است که در طول صده معاصر دردهای زیادی را از جانب متجاوزان و مهاجران بر خود دیده است. بنظر میرسد تهیه نقشه های فرهنگی اصیل در مناطق غربی آزربایجان کار ضروری و مهمی است که باید به سرعت از سوی مسئولان و مقامات مسئول و نیز دلسوزان فرهنگ آزربایجان صورت پذیرد.

رضا داغستاني:

ايضاح:بوردا ايشاره اولونان عسگرخان كي بو آددا بير دروازا اورمودا وار اونجه هيندو دروازاسي و او محله هيندو محله سي آدلانيرميش كي عسگرخان افشارين شهادتيندن سونرا عسگرخان آدلانير و اوشهيد اورمونون قوچ قبير صانديقيندا ياتيب. آمما ايرانين بيرينجي سفيري فيرانسادا ،عسگرخان عبدالمالكي گينه افشار طايفاسينداندي و جنرال مسچيدينين شبيستانيندا دفن اولوبدور كي گرك بير بيرلريله قاريشيلماسينلار

اومود اورمولو: به نظر بنده ریشه شناسی چند نامی که در نوشته ذکر شده به تحقیق بیشتر نیاز دارد.

نوشته حاضر جهت آشنائی نسبی به خوانندگان عرضه میشود.
http://urmiyem.blogspot.com/2010/02/blog-post_21.html

Thursday, April 05, 2012


"آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"ندان "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي"نه

مئهران باهارلي

١٩١٨ده آراز`ين قوزئيينده عوثمانليلارين گيريشيم و كؤمه‌يي ايله قورولان دئوله‌ت، رسمي اولاراق "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" آدلانديريلميشدي. بوندان اؤنجه او بؤلگه ائتنيك و جوغرافي آزه‌ربايجان اولسا دا، سيياسي بير بيريم اولاراق آزه‌ربايجان آدلانميردي. عوثمانليلارين – خليل پاشا`نين- بو آدي سئچمه‌كده‌ن آماجي، عئيني دؤنه‌مده گونئي آزه‌ربايجاندا مجد السلطنه افشار اورومي واليلييينده قوردوقلاري حاكيميييه‌تين- عوثمانلييا قوشولمازسا- آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي ايله بيرله‌شمه‌سينين يولونو آچماقدي.

عوثمانليلارين آراز`ين قوزئييني سيياسي اولاراق ايلك كز آزه‌ربايجان آدلانديرمالاري، چوخ دوغرو و اوزاق گؤروشلو بير اؤنله‌م، آنجاق اكسيك ايدي. اونلار ايلك باشدان يئني قورولان جومهورييه‌تي "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي" آدلانديرمالي ايديله‌ر. او زامان، بونو ياپماغا گوج و يئتگيله‌ري ده واردي. بئله‌جه هم ائتنيك آزه‌ربايجان`ين ايكييه بؤلوندويو گرچه‌ييني وورقولاميش اولارديلار، هم ده قوزئي و گونئيده ياشاماقدا اولان عئيني خالقين تورك اولان ميللي كيملييني، داها سونرالار روسييا و ايران طره‌فينده‌ن آزه‌ري و آزه‌ربايجانلي`يا ده‌ييشديريلمه‌سي و يوخ ائديلمه‌سينين اؤنونو كسميش اولارديلار. آنجاق بو تاريخي فورصه‌ت الده‌ن قاچيريلدي و سوويئتله‌رين قورولماسي ايله "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" بو كز "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدلانديريلدي.

سوويئتله‌ر چؤكونجه آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي" بيچيمينده دوزه‌لتمه‌سي اوچون يئني تاريخي بير فورصه‌ت يارانميش اولدو. آنجاق بو سفه‌ر ده بو فورصه‌ت يؤنه‌تيجيله‌رين روسييانين اوزون سوره‌لي سؤمورگه‌چي سيياسه‌تله‌رينده‌ن ائتگيله‌نمه‌له‌ري و ميللي آچيدان كيمليكسيزله‌شمه‌سينده‌ن دولايي قاچيريلدي. كيمسه بئله بير گيريشيمده بولونمادي و ياپيلماسي گره‌كدييي ده قامو اويوندا تارتيشيلماغا آچيلمادي.

سون دؤنه‌مده ايراندا تورك ميللي بيلينجله‌نمه‌سينين يوكسه‌ليشه گئچمه‌سي و گونئي آزه‌ربايجاندا ميللي دئموكراتيك ساواشيمينين گوجله‌نمه‌سينه قوشوت اولاراق، ايران ايسلام جومهورييه‌تي و پان ايرانيست گوجله‌ر، آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينا قارشي تهديد و سالديرقان توتوملاريني آرتيرميشلاردير. بو دوغرولتودا ولي-يي فقيه علي خامنه‌يينين اؤزونون قوندارديغي ايران-ي شومالي ويا قوزئي ايران دريمي (تئرميني) فارس سيياسي اده‌بيياتينا داخيل ائديلميشدير. ساورولان بو تهديد و سالديرقان توتوملار دوغرودان آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين وارليغيني هده‌ف آلميشدير.

دوروم بؤيله ايكه‌ن، گئچه‌ن يوزايلده ايكي كز الده‌ن قاچيريلان فورصه‌ت بير يول داها ياخالانميش و ياپيلان تاريخي يانليشليغين دوزه‌لتيلمه‌سينه اويقون و الوئريشلي اورتام يارانميشدير. بوگون آزه‌ربايجان رئسپوبيكاسينين رسمي آديني "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديرمه‌نين تام زامانيدير.

آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي بو گيريشيمي تكجه ايران`ي سيخيشديرماغا يؤنه‌ليك، گؤسته‌رمه‌ليك بير مانئورا و گئچيجي پيروپاقاندا آراجي دئييل، تاريخي بير يانليشليغي دوزه‌لتمه‌ك و تاريخين اؤنونو آچان بير گيريشيم اولاراق گؤرمه‌ليدير. بورادا ديققه‌ت ائديلمه‌سي گره‌كه‌ن باشقا اؤنه‌ملي بير قونو، "رئسپوبليكا" آديندان قورتولما و شيمالي كلمه‌سي يئرينه "قوزئي" كلمه‌سينين ايشله‌ديلمه‌سي گره‌كليليييدير. "رئسپوبليكا" كلمه‌سي روسييا سؤمورگه‌چيلييينين قالينتيسي و فارسجادان آلديغيميز عره‌بجه "شيمالي" كلمه‌سي، فارس بويوندوروغونا گيرمه‌نين بليرتيسيدير. بونلارين هر ايكيسي ايسه توركلوكده‌ن قاچمانين گؤسته‌رگه‌سيدير. بو دورومدا ياپيلماسي گره‌كه‌ن ايش، "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدينين، "شيمالي آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"نا دئييل، "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سيدير.

بو آرادا گونئي آزه‌ربايجان تورك سيياسي تشكيلات و شخصييه‌تله‌رينين بيرگه رسمي بيلديريله‌ر يايينلاياراق آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين رسمي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سي گيريشيمينه دسته‌ك وئرمه‌له‌ري و داهاسي بو گيريشيمين ياپيلماسيني آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسيندان آچيقجا ايسته‌مه‌ليديرله‌ر.

Azǝrbaycan Respublikasından Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝtinǝ

Mehran Baharlı

1918dǝ Araz`ın quzeyindǝ Osmanlıların girişim vǝ kömǝyi ilǝ qurulan devlǝt, rǝsmi olaraq “Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti” adlandırılmışdı. Bundan öncǝ o bölgǝ Etnik Azǝrbaycan vǝ Coğrafi Azǝrbaycan olsa da, Siyâsi bir birim olaraq Azǝrbaycan adlanmırdı. Osmanlıların –Xǝlil Paşa`nın- bu adı seçmǝkdǝn amacı, eyni dönǝmdǝ Güney Azǝrbaycanda Mǝcd –ül Sǝltǝnǝ Afşar Urumu vâliliyindǝ qurduqları hâkimiyyǝtin- Osmanlıya qoşulmazsa- Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti ilǝ birlǝşmǝsinin yolunu açmaqdı.

Osmanlıların Araz`ın quzeyini siyâsi olaraq ilk kǝz Azǝrbaycan adlandırmaları, çox doğru vǝ uzaqgörüşlü bir önlǝm, ancaq ǝksik idi. Onlar ilk başdan yeni qurulan cumhuriyǝti “Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝti” adlandırmalı idilǝr. O zaman bunu yapmağa güc vǝ yetgilǝri dǝ vardı. Belǝcǝ hǝm Etnik Azǝrbaycan`ın ikiyǝ bölündüyünü gǝrçǝyini vurqulamış olardılar, hǝm dǝ Quzey vǝ Güneydǝ yaşamaqda olan eyni xalqın Türk olan milli kimliyini, daha sonralar Rusiya vǝ İran tǝrǝfindǝn Azǝri vǝ Azǝrbaycanlıya dǝyişdirilmǝsi vǝ belǝcǝ yox edilmǝsinin önünü kǝsmiş olardılar. Ancaq bu târixi fürsǝt ǝldǝn qaçırıldı vǝ Sovyetlǝrin qurulması ilǝ Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝt bu kǝz Azǝrbaycan Respublikası adlandırıldı.

Sovyetlǝr çöküncǝ Azǝrbayan Respublikasının adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti” biçimindǝ düzǝltmǝk üçün yeni târixi bir fürsǝt yaranmış oldu. Ancaq bu sǝfǝr dǝ bu fürsǝt yönǝticilǝrin Rusiyanın uzun sürǝli sömürgǝçi siyasǝtlǝrindǝn etgilǝnmǝlǝri vǝ milli açıdan kimliksizlǝşmǝsindǝn dolayı qaçırıldı. Kimsǝ belǝ bir girişimdǝ bulunmadı vǝ yapılması gǝrǝkdiyi dǝ qamuoyunda tartışılmağa açılmadı.

Son dönǝmdǝ İranda  Türk milli bilinclǝnmǝsinin yüksǝlişǝ geçmǝsi vǝ Güney Azǝrbaycanda milli demokratik savaşımın güclǝnmǝsinǝ qoşut olaraq, İran İslam Cumhuriyǝti vǝ Paniranist güclǝr, Azǝrbaycan Respublikasına qarşı tǝhdid vǝ saldırqan tutumlarını artırmışlardır. Bu doğrultuda Vǝli-yi Fǝqih Əli Xamnneyinin özünün qondardığı İran-e Şimali vǝya Quzey İran dǝrimi (termini), Fars siyâsi ǝdǝbiyatına dâxil edilmişdir. Savrulan bu tǝhdid vǝ saldırqan tutumlar doğrudan Azǝrbaycan Respublikasının varlığını hǝdǝf almışdır.

Durum böylǝ ikǝn, geçǝn yüzildǝ iki kǝz ǝldǝn qaçırılan fürsǝt bir yol daha yaxalanmış vǝ yapılan târixi yanlışlığın düzǝltilmǝsinǝ uyqun vǝ ǝlverişli zǝmin yaranmışdır. Bugün Azǝrbaycan Respublikası`nın rǝsmi adını “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirmǝnin tam zamanıdır.

Azǝrbaycan Respublikası bu girişimi tǝkcǝ İran`ı sıxışdırmağa yönǝlik, göstǝrmǝlik bir manevra vǝ geçici pıropaqanda aracı deyil, târixi bir yanlışlığı düzǝltmǝk vǝ târixin önünü açan bir girişim olaraq görmǝlidir. Burada diqqǝt edilmǝsi gǝrǝkǝn başqa önǝmli bir qonu, “Respublika” adından qurtulma vǝ “Şimali” kǝlmǝsi yerinǝ “Quzey” kǝlmǝsinin işlǝdilmǝsi gǝrǝkliliyidir. “Respublika” kǝlmǝsi, Rusya sömürgǝçiliyinin qalıntısı vǝ Farscadan aldığımız Ərǝbcǝ “Şimali” kǝlmǝsi, Fars boyunduruğuna girmǝnin bǝlirtisidir. Bunların hǝr ikisi isǝ Türklükdǝn qaçmanın göstǝrgǝsidir. Bu durumda yapılması gǝrǝkǝn iş, “Azǝrbaycan Respublikası” adının, “Şimali Azǝrbaycan Respublikası”na deyil, “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsidir.

Bu arada Güney Azǝrbacan Türk siyasi tǝşkilat vǝ şǝxsiyǝtlǝrinin birgǝ vǝ rǝsmi bildirilǝr yayınlayaraq, Azǝrbaycan Respublikasının rǝsmi adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsinǝ dǝstǝk vermǝli vǝ dahası bu girişimi Azǝrbaycan Respublikası`ndan açıqda istǝmǝlidirlǝr.

Sunday, February 05, 2012

"آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"ندان "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي"نه

مئهران باهارلي

١٩١٨ده آراز`ين قوزئيينده عوثمانليلارين گيريشيم و كؤمه‌يي ايله قورولان دئوله‌ت، رسمي اولاراق "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" آدلانديريلميشدي. بوندان اؤنجه او بؤلگه ائتنيك و جوغرافي آزه‌ربايجان اولسا دا، سيياسي بير بيريم اولاراق آزه‌ربايجان آدلانميردي. عوثمانليلارين – خليل پاشا`نين- بو آدي سئچمه‌كده‌ن آماجي، عئيني دؤنه‌مده گونئي آزه‌ربايجاندا مجد السلطنه افشار اورومي واليلييينده قوردوقلاري حاكيميييه‌تين- عوثمانلييا قوشولمازسا- آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي ايله بيرله‌شمه‌سينين يولونو آچماقدي.

عوثمانليلارين آراز`ين قوزئييني سيياسي اولاراق ايلك كز آزه‌ربايجان آدلانديرمالاري، چوخ دوغرو و اوزاق گؤروشلو بير اؤنله‌م، آنجاق اكسيك ايدي. اونلار ايلك باشدان يئني قورولان جومهورييه‌تي "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي" آدلانديرمالي ايديله‌ر. او زامان، بونو ياپماغا گوج و يئتگيله‌ري ده واردي. بئله‌جه هم ائتنيك آزه‌ربايجان`ين ايكييه بؤلوندويو گرچه‌ييني وورقولاميش اولارديلار، هم ده قوزئي و گونئيده ياشاماقدا اولان عئيني خالقين تورك اولان ميللي كيملييني، داها سونرالار روسييا و ايران طره‌فينده‌ن آزه‌ري و آزه‌ربايجانلي`يا ده‌ييشديريلمه‌سي و يوخ ائديلمه‌سينين اؤنونو كسميش اولارديلار. آنجاق بو تاريخي فورصه‌ت الده‌ن قاچيريلدي و سوويئتله‌رين قورولماسي ايله "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" بو كز "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدلانديريلدي.

سوويئتله‌ر چؤكونجه آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي" بيچيمينده دوزه‌لتمه‌سي اوچون يئني تاريخي بير فورصه‌ت يارانميش اولدو. آنجاق بو سفه‌ر ده بو فورصه‌ت يؤنه‌تيجيله‌رين روسييانين اوزون سوره‌لي سؤمورگه‌چي سيياسه‌تله‌رينده‌ن ائتگيله‌نمه‌له‌ري و ميللي آچيدان كيمليكسيزله‌شمه‌سينده‌ن دولايي قاچيريلدي. كيمسه بئله بير گيريشيمده بولونمادي و ياپيلماسي گره‌كدييي ده قامو اويوندا تارتيشيلماغا آچيلمادي.

سون دؤنه‌مده ايراندا تورك ميللي بيلينجله‌نمه‌سينين يوكسه‌ليشه گئچمه‌سي و گونئي آزه‌ربايجاندا ميللي دئموكراتيك ساواشيمينين گوجله‌نمه‌سينه قوشوت اولاراق، ايران ايسلام جومهورييه‌تي و پان ايرانيست گوجله‌ر، آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينا قارشي تهديد و سالديرقان توتوملاريني آرتيرميشلاردير. بو دوغرولتودا ولي-يي فقيه علي خامنه‌يينين اؤزونون قوندارديغي ايران-ي شومالي ويا قوزئي ايران دريمي (تئرميني) فارس سيياسي اده‌بيياتينا داخيل ائديلميشدير. ساورولان بو تهديد و سالديرقان توتوملار دوغرودان آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين وارليغيني هده‌ف آلميشدير.

دوروم بؤيله ايكه‌ن، گئچه‌ن يوزايلده ايكي كز الده‌ن قاچيريلان فورصه‌ت بير يول داها ياخالانميش و ياپيلان تاريخي يانليشليغين دوزه‌لتيلمه‌سينه اويقون و الوئريشلي اورتام يارانميشدير. بوگون آزه‌ربايجان رئسپوبيكاسينين رسمي آديني "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديرمه‌نين تام زامانيدير.

آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي بو گيريشيمي تكجه ايران`ي سيخيشديرماغا يؤنه‌ليك، گؤسته‌رمه‌ليك بير مانئورا و گئچيجي پيروپاقاندا آراجي دئييل، تاريخي بير يانليشليغي دوزه‌لتمه‌ك و تاريخين اؤنونو آچان بير گيريشيم اولاراق گؤرمه‌ليدير. بورادا ديققه‌ت ائديلمه‌سي گره‌كه‌ن باشقا اؤنه‌ملي بير قونو، "رئسپوبليكا" آديندان قورتولما و شيمالي كلمه‌سي يئرينه "قوزئي" كلمه‌سينين ايشله‌ديلمه‌سي گره‌كليليييدير. "رئسپوبليكا" كلمه‌سي روسييا سؤمورگه‌چيلييينين قالينتيسي و فارسجادان آلديغيميز عره‌بجه "شيمالي" كلمه‌سي، فارس بويوندوروغونا گيرمه‌نين بليرتيسيدير. بونلارين هر ايكيسي ايسه توركلوكده‌ن قاچمانين گؤسته‌رگه‌سيدير. بو دورومدا ياپيلماسي گره‌كه‌ن ايش، "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدينين، "شيمالي آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"نا دئييل، "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سيدير.

بو آرادا گونئي آزه‌ربايجان تورك سيياسي تشكيلات و شخصييه‌تله‌رينين بيرگه رسمي بيلديريله‌ر يايينلاياراق آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين رسمي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سي گيريشيمينه دسته‌ك وئرمه‌له‌ري و داهاسي بو گيريشيمين ياپيلماسيني آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسيندان آچيقجا ايسته‌مه‌ليديرله‌ر.

Azǝrbaycan Respublikasından Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝtinǝ

Mehran Baharlı

1918dǝ Araz`ın quzeyindǝ Osmanlıların girişim vǝ kömǝyi ilǝ qurulan devlǝt, rǝsmi olaraq “Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti” adlandırılmışdı. Bundan öncǝ o bölgǝ Etnik Azǝrbaycan vǝ Coğrafi Azǝrbaycan olsa da, Siyâsi bir birim olaraq Azǝrbaycan adlanmırdı. Osmanlıların –Xǝlil Paşa`nın- bu adı seçmǝkdǝn amacı, eyni dönǝmdǝ Güney Azǝrbaycanda Mǝcd –ül Sǝltǝnǝ Afşar Urumu vâliliyindǝ qurduqları hâkimiyyǝtin- Osmanlıya qoşulmazsa- Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti ilǝ birlǝşmǝsinin yolunu açmaqdı.

Osmanlıların Araz`ın quzeyini siyâsi olaraq ilk kǝz Azǝrbaycan adlandırmaları, çox doğru vǝ uzaqgörüşlü bir önlǝm, ancaq ǝksik idi. Onlar ilk başdan yeni qurulan cumhuriyǝti “Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝti” adlandırmalı idilǝr. O zaman bunu yapmağa güc vǝ yetgilǝri dǝ vardı. Belǝcǝ hǝm Etnik Azǝrbaycan`ın ikiyǝ bölündüyünü gǝrçǝyini vurqulamış olardılar, hǝm dǝ Quzey vǝ Güneydǝ yaşamaqda olan eyni xalqın Türk olan milli kimliyini, daha sonralar Rusiya vǝ İran tǝrǝfindǝn Azǝri vǝ Azǝrbaycanlıya dǝyişdirilmǝsi vǝ belǝcǝ yox edilmǝsinin önünü kǝsmiş olardılar. Ancaq bu târixi fürsǝt ǝldǝn qaçırıldı vǝ Sovyetlǝrin qurulması ilǝ Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝt bu kǝz Azǝrbaycan Respublikası adlandırıldı.

Sovyetlǝr çöküncǝ Azǝrbayan Respublikasının adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti” biçimindǝ düzǝltmǝk üçün yeni târixi bir fürsǝt yaranmış oldu. Ancaq bu sǝfǝr dǝ bu fürsǝt yönǝticilǝrin Rusiyanın uzun sürǝli sömürgǝçi siyasǝtlǝrindǝn etgilǝnmǝlǝri vǝ milli açıdan kimliksizlǝşmǝsindǝn dolayı qaçırıldı. Kimsǝ belǝ bir girişimdǝ bulunmadı vǝ yapılması gǝrǝkdiyi dǝ qamuoyunda tartışılmağa açılmadı.

Son dönǝmdǝ İranda  Türk milli bilinclǝnmǝsinin yüksǝlişǝ geçmǝsi vǝ Güney Azǝrbaycanda milli demokratik savaşımın güclǝnmǝsinǝ qoşut olaraq, İran İslam Cumhuriyǝti vǝ Paniranist güclǝr, Azǝrbaycan Respublikasına qarşı tǝhdid vǝ saldırqan tutumlarını artırmışlardır. Bu doğrultuda Vǝli-yi Fǝqih Əli Xamnneyinin özünün qondardığı İran-e Şimali vǝya Quzey İran dǝrimi (termini), Fars siyâsi ǝdǝbiyatına dâxil edilmişdir. Savrulan bu tǝhdid vǝ saldırqan tutumlar doğrudan Azǝrbaycan Respublikasının varlığını hǝdǝf almışdır.

Durum böylǝ ikǝn, geçǝn yüzildǝ iki kǝz ǝldǝn qaçırılan fürsǝt bir yol daha yaxalanmış vǝ yapılan târixi yanlışlığın düzǝltilmǝsinǝ uyqun vǝ ǝlverişli zǝmin yaranmışdır. Bugün Azǝrbaycan Respublikası`nın rǝsmi adını “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirmǝnin tam zamanıdır.

Azǝrbaycan Respublikası bu girişimi tǝkcǝ İran`ı sıxışdırmağa yönǝlik, göstǝrmǝlik bir manevra vǝ geçici pıropaqanda aracı deyil, târixi bir yanlışlığı düzǝltmǝk vǝ târixin önünü açan bir girişim olaraq görmǝlidir. Burada diqqǝt edilmǝsi gǝrǝkǝn başqa önǝmli bir qonu, “Respublika” adından qurtulma vǝ “Şimali” kǝlmǝsi yerinǝ “Quzey” kǝlmǝsinin işlǝdilmǝsi gǝrǝkliliyidir. “Respublika” kǝlmǝsi, Rusya sömürgǝçiliyinin qalıntısı vǝ Farscadan aldığımız Ərǝbcǝ “Şimali” kǝlmǝsi, Fars boyunduruğuna girmǝnin bǝlirtisidir. Bunların hǝr ikisi isǝ Türklükdǝn qaçmanın göstǝrgǝsidir. Bu durumda yapılması gǝrǝkǝn iş, “Azǝrbaycan Respublikası” adının, “Şimali Azǝrbaycan Respublikası”na deyil, “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsidir.

Bu arada Güney Azǝrbacan Türk siyasi tǝşkilat vǝ şǝxsiyǝtlǝrinin birgǝ vǝ rǝsmi bildirilǝr yayınlayaraq, Azǝrbaycan Respublikasının rǝsmi adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsinǝ dǝstǝk vermǝli vǝ dahası bu girişimi Azǝrbaycan Respublikası`ndan açıqda istǝmǝlidirlǝr.

Saturday, December 17, 2011




اشاره: نويسنده مقاله ضمن بحث درباره قانون هماهنگي اصوات و تبديلات حروف در زبان آذربايجاني و اشاره به برخي بيماري‌هاي زباني، كلمات زير را از ديدگاه خود تحليل و بررسي نموده است.

۱- آذر

آذر به معني آتش، كلمه‌اي است كه تركي آذربايجاني نمي‌باشد. زيرا حرف «ذ» در زبان تركي وجود ندارد. اين كلمه از دو كلمة (آز+ ار[1]) تشكيل يافته است كه به معني مرد آز مي‌باشد. «آز»ها طوائفي از ترك‌ها بودند كه در منطقه آز سكونت داشتند[2]. اين كلمه چنان‌ كه به صورت آذر نوشته شود، نه تنها از مفهوم اصلي به دور مي‌ماند، بلكه كار محققين مربوطه را نيز با مشكل مواجه مي‌سازد. كلماتي كه مشابه اين كلمة تركي مي‌باشند، عبارتند از: «خزر» (خز+ ار)، «قجر» (قج+ ار)، «ماجار» (ماج+ ار) و … واژه «آز» در كلمات آراز و آزقان نيز مشاهده مي‌شود.

۲- ثمرخزان، ثمرين

با تذكر اين‌كه حرف «ث» در زبان تركي وجود ندارد، بايستي دقت شود كه هر كلمه‌اي از نوع كلمات ثمرخزان، ثمرين جزو لغات غير تركي هستند. ثمرخزان را به اشتباه به جاي «زومارخار» كه به معني بسته آزوقه مي‌باشد، بكار مي‌گيرند و ثمرين را نيز بجاي «سومه‌رين» قرار مي‌دهند. طبيعي است كه كلمات زومارخار و سومه‌رين كه ريشة عربي ندارند نبايد با حروف عربي نوشته شوند.

۳- اربطان- اربط

«ارباتان» كه همان «آرباتان» مي‌باشد، از واژه‌هاي ار+ باتان تشكيل يافته است. اربت نيز به همين ترتيب از واژه‌هاي آر+ بات تشكيل يافته است. كلمه ارباتان را به صورت آي‌باتان نيز مورد استفاده قرار مي‌دهند كه در اين تركيب آي يعني ماه، كه آن هم يكي از آفريننده‌هاي اساطيري خلقهاي ترك‌زبان مي‌باشد. در اين كلمات واژه ار به مفهوم مرد بوده و باتماق نيز مفاهيمي مثل ناپديد شدن و غوطه‌ور شدن دارد.

۴- ممقان، ميانه

بعضي از كلمات زبان آذربايجاني، با تعويض حروف صدادار ضخيم و نازك و جايگزيني آنها به جاي همديگر، دگرگون شده و معني اصلي خود را گم مي‌كنند. مثلا” واژه «ماماغان» اگر به صورت «ممقان» نوشته شود، متغير مي‌گردد. «ماماغان» در معناي اسطوره‌اي «خدابانوي ماما» مي‌باشد. در صورتي كه «ممه» در زبان ترکي به پستان گفته مي‌شود. هرچند اين دو كلمه در ارتباط با همديگر مي‌باشند، ولي با عدم رعايت اصول نوشتاري، مفهوم واژه مذكور دگرگون مي‌گردد.

كلمه «مايانا» نيز به همين ترتيب و به اشتباه به صورت ميانه نوشته شده و لغت را از محتواي مفهومي خالي مي‌كند. «ماي‌آنا[3]» كه همان «ماي مادر» مي‌باشد که، نام يكي از خدابانوهاي اساطيري خلقهاي ترك‌زبان مي‌باشد. به نظر مي‌رسد كه واژه‌هاي «مامان» (نام روستايي در كنار رود قيزيل‌اؤزن) و «ميانداب» و «مياب» در ارتباط با لغات بالا باشند.

۵ – مهران‌رود، حصار، سنگ‌ محراب

با اين توضيح كه واژه «آن[4]» در زبان تركي به مفهوم مكان مي‌باشد، بايستي معناي مهران «جايگاه مهر» باشد. كلمه چاي نيز كه قسمت دوم تركيب مهران‌چاي مي‌باشد، همان واژه رود در زبان فارسي است. اين رودخانه از كوههاي سهند سرچشمه گرفته و از داخل شهر تبريز به سوي درياچه اورمو در جريان است. نام سنگ مهراب كه از سنگ‌هاي معروف و نزديك قله كوه ساوالان مي‌باشد، به احتمال زياد در پيوند با مهر و آيين‌ مهرپرستي به وجود آمده است.

در واژه حصار هم «هـ» به «ح» و هم «س» به «ص» تبديل شده و معني واژه را دگرگون كرده است. «هاسار» كه از تركيب (هاس+ ار) تشكيل يافته، يك واژه آذربايجاني است. صداي ديگر اين كلمه لغت «آس» است كه آن هم يكي ديگر از روستاهاي آذربايجان مي‌باشد. تبديل حروف «س» و «ز» نيز از قواعد طبيعي زبان تركي است. بدين صورت «آس» مي‌تواند همان واژه «آز» باشد.

۶-گوگان، گرگان

واژه «گؤي‌قان» كه به اشتباه گوگان و گاوگان نوشته مي‌شود، به مفهوم آفريننده آسمان مي‌باشد. «گ» دوم كه در دو صورت نوشتاري مورد استفاده قرار گرفته، واژه را از مفهوم اصلي انداخته است. اين تبديل، يعني عوض شدن جاي حروف «گ» و «ق» در كلمه گرگان نيز اتفاق افتاده است. «قورقان» در زبان تركي به مفهوم تپه و بلندي موجود در دشتي هموار است و در صورت ديگر و با صوتي ديگر، كلمه «قوْرقان» معني آفريننده شراره و آتش به خود مي‌گيرد. لكن، آنچه مسلم است اين است كه اين واژه به كلمه گرگ كه يك كلمه غير تركي است ارتباط پيدا نمي کند. سيلاب دوم اين كلمات، همان «خان» مي‌باشد كه واژه خاقان نيز در ارتباط با آن است.

۷- علويان، ال علمدار

غالب نويسندگان نا‌آشنا به زبان تركي، حرف«ع» را به جاي حروف «آ» و «ا» در زبان تركي قرار مي‌دهند. «علويان» يكي اين از نوع كلمات است كه در آن بكارگيري ناصحيح حروف موجب بروز بيماري زبان گرديده است. نام اصلي اين واژه كه متعلق به روستايي در ماراغا «مراغه» مي‌باشد، «آل‌ائي‌وان» است. «آل» به مفهوم خورشيد و «وان» نيز به معني استخر و درياچه مي‌باشد. «ائي» نيز صدايي است كه در بعضي كلمات و در مناطق معيني به كار گرفته مي‌شود. مثل گل‌ائي، وور‌ائي كه در منطقه قره‌داغ مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

همچنين واژه‌هاي ال‌علمدار (نام كوه) و علمدار (نام شهر) با استفاده از حرف «ع» دچار ضايعه زباني مي‌گردند. «ال‌اره‌نلر» و يا «ار‌ اره‌نلر» كه از نامهاي معروف آذربايجان هستند، از واژه‌هاي تركيبي مي‌باشند. «آل» به معني خورشيد و «ال» نيز به معني دست مي‌باشد. اشاراتي كه در بعضي از اسامي به پنجه دست گرديده است، به احتمال قوي يادآور آيين زروانيسم مي‌باشد كه در بينش مردمان قديمي آذربايجان وجود داشته است. در اين رابطه، بايستي گفته شود كه در مناطق آذربايجان سنگهايي به نام «آلي داشي» و«الي‌داشي» وجود دارند. به نظر مي‌رسد كه نام اين سنگها نيز متأثر از آيين زروان باشد.

۸- حسن‌آباد، حسن‌بيگلي

اين واژه‌ها كه بصورت‌هاي فوق نوشته مي‌شود، در واقع از ريشه «اسن» مشتق شده و به احتمال زياد «اسن نو» و «اسن‌بيگلي» شكل نوشتاري صحيح آنها مي‌باشند. «اسن» به مفهوم سلامتي بوده و در صورتي كه با صداي ضخيم «آ» شروع شود به شكل «آسان» در مي‌آيد كه آفريننده و آويزان كننده آسمان مي‌باشد. خود كلمه آسمان نيز كه از مصدر آسماق (آويزان‌كردن) مي‌باشد، با كلمه آسان در پيوند تنگاتنگ است. همچنين احتمال اينكه كلمات «حسن آباد» و «حسن‌بيگلي» منتسب به فردي به نام حسن باشد وجود دارد.

۹- در رابطه با كلماتي كه در زبان تركي از حرف «ص» استفاده مي‌كنند، بايستي گفته شود كه در غالب اين واژه‌ها بايد از حرف «س» استفاده كنند. زيرا در صورت عدم‌ رعايت آن نيز ضايعه زباني بروز مي‌كند. وقتي كلمه آسلان (به معني شير) به صورت اصلان نوشته مي‌شود، معناي كلمه نامعلوم مي‌گردد و يا زماني كه واژه سايين‌قالا به صورت صائين‌قلعه و يا شاهين‌دژ نوشته مي‌شود باز هم مفهوم سايـين (محترم) ناپديد مي‌شود.

از اين نوع واژه‌ها مي‌توان به لغات زير اشاره كرد: سام‌سام (صمصام)، سيغايـيش (صغايش)، سوما (صومعه)، سوماديل (صومعه)، ماماسلي (ممدصلاح)، آسلان‌دوز (اصلان‌دوز).

۱۰- چراغ، قرمز، قرقز

در رابطه با چنين كلماتي، نكته‌اي كه حائز اهميت است، اين است كه حرف «ايـ» كه يكي از مشخصه‌هاي زبان تركي مي‌باشد، در زبان فارسي وجود ندارد. بنابر اين در موقع تلفظ ونوشتن حرف «ايـ» را با صداي «اِ» عوض مي‌كنند كه اين شيوه نگارش، در زبان تركي مشكلاتي را به بار مي‌آورد.

سيلاب اول كلمه چيراق، واژه «چير» مي‌باشد كه آن هم نام يكي از طوائف تر‌ك‌زبانهاست. اين واژه كه در نام روستاهاي «چيراقلي» و «چير- چير» نيز مشاهده مي‌شود با تغيير شكل از مفهوم اصلي فاصله گرفته و واژه را از محتوا خالي مي‌كند.

واژه «قـير» كه هسته اصلي كلمات قـيرميز و قـيرقـيز مي‌باشد، در صورتي كه به صورت «قر» نوشته شود، معناي دگرگون ‌شده‌اي به خود مي‌گيرد… در واژه تركيبي قـيرقـيز، «قـير» به معني دشت و قيز نيز به مفهوم دختر و باكره است. در اين صورت قـيرقـيز هم دشت بكر و دست‌ نخورده مي‌دهد. همچنين اين واژه نام يكي از طوائف ترك‌زبان مي‌باشد.

ناهماهنگي در گفتار و نوشتار واژه‌ها، نه تنها در لغاتي مثل چيراق، بلكه در كلماتي نظير بيناب و ماراغا نيز باعث بيماري زباني مي‌گردد. بيناب (بين= بركت، بيناب= جاي پربركت) و ماراغا (ماراق= پرجاذبه) زماني كه به صورت بناب و مراغه نوشته مي‌شوند، مفهوم خود را از دست مي‌دهند.

جهت نشان دادن مقداري از اين نوع واژه‌ها، به واژه‌هاي زير نظر مي‌افكنيم:

گفتار و نوشتار صحيح در زبان تركي

گفتار و نوشتار غلط در زبان تركي

ساراب

(سار= جاي محكم و مقاوم و آب= لاپ). در اين صورت ساراب يعني خيلي محكم و مقاوم. صورت ديگر اين واژه در زبان تركي «لاپ‌سار» مي‌باشد

سراب

سراب به مفهوم جائي كه بدون آب بوده ولي در آنجا آب ديده مي‌شود و نيز سرِآب نيز يعني جاي شروع آمدن آب.

گومانا

«گوم‌آنا» به معني مادر گوم، يكي از آفريننده‌هاي اساطيري خلقهاي ترك‌زبان مي‌باشد. «گومدورماق» نيز كه به معني گذاشتن مرده به داخل قبر است در ارتباط با همين ريشه مي‌باشد.

كمانج (؟)

امت / اممت

«امت» نام تباري از ترك‌زبانهاي قديمي مي‌باشد. در كتاب دده‌قورقود از اين تبار نام برده مي‌شود: «امت سوْيونون آسلاني[5]».

امند (؟)

ميشو[6]

«ميشو» نام كوهي در داستان «گيلگميش» مي‌باشد.

ميشاب (؟)

كاللا[7]

نام يكي از آفريننده‌هاي اساطيري در داستان گيلگميش ائركاللا مي‌باشد.

كلاله (؟)

پيرال

پيرال به مفهوم معبدآل يا معبد خورشيد مي‌باشد.

پيرعليلو

معبد عليلو

ختائي

از واژه ختاي كه يكي از طوائف ترك‌زبانها مي‌باشند.

خطائي

خطاكار

خوجا[8]

در ادبيات آذربايجان به مفهوم سوداگر و دادوستد كننده است.

خواجه

يام

يعني استراحت‌گاه بين شهري

پيام

سردري

در پيوند با نام ساردور كه از قلعه‌هاي قديمي اطراف تبريز بود.

سردرود







--------------------------------------------------------------------------------

1- آذربايجان خالقينـين سوْي کوکلريني دوشونرکن. مير علي سيداوْف.

2- تورکون قيزيل کيتابي. رفيق اوزدک.

3- قام شامان, مير علي سيداوْف, ترجمه صمد چايلي. ص: 65.

4- دده قوْرقود دونياسي, آنار رضا, کوچورن: آلله وئردي محمدي. ص: ۲۲.

۵- کتاب دده قوْرقود,به کوشش م.ع.فرزانه. ص:۳۹.

۶- گيلگميش, کهن‎ترين حماسه بشري. ترجمه دکتر داود منشي‎زاده, ص:۱۸,۱۹.

۷- همان.

۸- ديوان اشعار خسته قاسيم. به کوشش حسين صيامي. ص:۴۵. «گلن بزيرگاندير, گئدن خوْجادير»(رفت و آمد کنندگان بازرگان و خو>جاها هستند)

منبع : ائل دیلی و ادبیاتی درگیسی 9-جو سایی 1382-جی ایل

www.Azelbilimi.com

Sunday, July 17, 2011

ريشه شناسي نام شهر اورمو-اورميه

"اورمو" به جاي "اروميه"

نامهاي تركي شهرها و اماكن جغرافيائي آزربايجان و ايران، ريشه شناسي و وجه تسميه آنها

مهران بهاري


يازيلما- ٢٠٠٦
تمه‌للي گؤزده‌ن گئچيرمه-٢٠١١




منابع فارسي، كردي و ارمني نام شهر اورميه-اورمو، دومين شهر آزربايجان و يكي از قديميترين شهرهاي خاورميانه را در زبان فارسي به شكل "اروميه" و منابع تركي و آزربايجاني اين نام را در زبان فارسي به شكل "اورميه" و به زبان تركي مطابق با تلفظ مردمي آن و به شكل "اورمو" مي نويسند. در ميان گروه دوم برخي معتقد به توركي بودن نام اورمو و در نتيجه اورميه بوده و به تشابه و ارتباط احتمالي اين نام با اسامي شهرهايي مانند اور و اوروك (از تمدن سومري)، اورگنج (دو شهر در ازبكستان و تركمنستان)، اورومچي (مركز تركستان چين، بئش باليق سابق)، اوروما-شي در ژاپن؛ نام روستا و تپه اي در آزربايجان غربي بنام عين الروم، شهر آزربايجاني ارضروم-ارزوروم در شرق تركيه و تعبير "بلاد روم" دوره اسلامي اشاره مي كنند.

پس از تاسيس سلسله پهلوي و تشديد و سيستماتيزه شدن روند فارسسازي خلق ترك و آزربايجان كه از پس از شكست انقلاب مشروطيت آغاز شده بود، دولت ايران آغاز به تغيير اسامي جغرافيائي تركي به اسامي بي پايه فارسي در سرتاسر ايران نمود. اين روند بويژه در نواحي غرب آزربايجان (استان آزربايجان غربي امروز) بسيار گسترده بود. هدف، تركي زدائي از اين خطه آزربايجان و قطع پيوستگي هويتي، تاريخي و زباني غرب آزربايجان با تركيه بود. چنانچه در سال ١٣٠٥ شمسي نام شهر اورمو به رضائيه، سالماس به شاهپور، ساووجبولاق به مهاباد، سولدوز به نقده، تيكان تپه به تكاب، سايين قالا به شاهين دژ، قاراضياء الدين به سيه چشمه،... تغيير يافت. پس از انقلاب ١٣٥٧ فرم فارسي اروميه پذيرفته شد. در سال ١٣٩٠ شوراي فرهنگ عمومي استان آزربايجان غربي با مصوبه اي به فرم اورميه در نگارش نام اين شهر رسميت بخشيد.
--------------------------------------------------------------------------------

ريشه شناسي نام اورميه-اورمو قطعي نيست و در اين باره تئوريهاي متعددي وجود دارند. آنچه قطعي است آنكه نام اين شهر مانند اكثريت مطلق ديگر نامهاي باستاني جغرافيائي در آزربايجان، نه نامي فارسي، نه نامي ايراني و نه نامي هندواروپائي نمي باشد.

تئوري سومري: اورومو-اورمئ

مدافعين اين تئوري، نام اورميه را نامي مركب به زبان سومري- كه از طرف عده اي زباني خويشاوند با زبان توركي و حتي پروتوتورك در نظر گرفته مي شود- دانسته و آنرا اغلب به شكل "اور(و) + مو" و يا "اور(و) + مئ" تقطيع مي كنند:

١-بخش اور(و): "اورو" در زبان سومري به معني شهر، جا، مكان، قلعه و آبادي است (معني دوم اين كلمه در اين زبان، انسان است). اين كلمه از زبان سومري به بسياري از زبانهاي باستاني خاورميانه و حتي شمال آفريقا و اغلب زبانهاي سامي از قبيل آككادي، آرامي، سرياني، عبري و ... نيز وارد شده است. نام دو عدد از مهمترين شهرهاي سومري "اور" (المقير فعلي در جنوب بغداد، زادگاه حضرت ابراهيم) و "اوروك" (ورقه فعلي) مشتق از همين كلمه ريشه گرفته است. اور و يا اوريم به سومري (اورو به آككادي)، يك شهر-دولت مهم سومر باستان است. نام اين شهر از نام خداي ماه سومري به اسم اوريم-كي گرفته شده است. (اوروق و يا اوروغ در توركي به معني قبيله و يا گروه انساني خويشاوند و در تركي معاصر به شكل اويروق به معني تابعيت و شهروندي است. اوروگ-اوراق در زبان مغولي به معني خويشاوندي سببي، تبار است. اوروك تركي مي تواند با كلمه "اور" سومري به معني انسان در ارتباط باشد). احتمال داده مي شود نام كشور عراق (عرب) و همچنين بخشهاي جنوبي آزربايجان و بخشهاي شمال غربي فارسستان كه در قديم مجموعا عراق عجم ناميده مي شد نيز يادگار كلمه اوروك سومري باشد (عده اي نام اراك و يا عراق در تركيب عراق عجم را از كلمه ايراق تركي به معني دور، و بخش آزربايجاني آن ناحيه –كه تقريبا منطبق بر استان مركزي فعلي مي باشد- را "ايراق آزه‌ربايجان"، يعني آزربايجان دوردست و يا پيراموني ناميده اند. مانند نام اوكرائين كه به زبان روسي كلمه اي به معني دوردست بوده و به منظور ناميدن نواحي دوردست و پيراموني روسيه بكار ميرفت و امروز نام كشوري مستقل است). كلمه سومري "اورو" در نام شهر اورشليم نيز ديده مي شود.

٢-بخش "مو"-"مئ": "مو" در زبان سومري معادل شامو در زبان آككادي بوده و به معني بهشت و يا بخشي از سيستم آسمان-بهشتها و شايد به معني باران است. "مئ" نيز در زبان سومري به معني معيارها و نرمهاي فرهنگي، و پرچمها و نشانه هاي اينگونه نرمها مي باشد. بنابراين "اورومو "به زبان سومري به معني "شهر بهشتي"، "شهر باران" و "اورومئ " در همين زبان به معني "شهر فرهنگ، شهر هنجار" مي باشد. نام اورومو به معني شهري بهشتي با باور رايج در ادوار باستان مبني بر قرار داشتن باغ عدن در آزربايجان (تبريز) همخواني تمام دارد.

تئوري آراتتا-هوروم

آراتتا نام سرزميني است كه در اسطوره هاي سومري مربوط به دو نخستين شاه اسطوره اي اوروك بنامهاي "ائنمئركار" و "لوقالباندا" بدان برخورد مي شود. در افسانه لوقالباندا كوهي بنام هوروم (هور-رو-وم كور-را-كا) ذكر شده است. بر اساس بررسيها و حدسيات ساموئل نواه كرامئر در باره كوه هوروم، سرزمين آراتتا مي تواند نزديك درياچه اورميه باشد. معتقدين بدين تئوري، نام اورميه را در ارتباط با نام كوه هوروم مذكور –يكي از تپه هاي باستاني حوالي اورميه- دانسته اند. تپه‌هاي باستاني كه تعداد آنها در اورميه بالغ بر دهها عدد برآورد شده است، از جمله‌ تمدن قورقانهاي (كورقانهاي) قديم محسوب مي‌شوند. از مهمترين اين تپه‌ها، تپه باستاني گؤي‌ تپه در شرق اورميه ميباشد. در گؤي تپه يك صفحه‌ دايره اي مفرغي منقش به تصوير گيل (قيل) قميش پهلوان حماسي سومر بدست آمده است كه نفوذ فرهنگ و تمدن سومري در اين ناحيه از غرب آزربايجان را به وضوح نشان مي دهد. در اين نقش كه به سده‌ي ٨ قبل از ميلاد تعلق داشته و اكنون در موزه تهران نگهداري مي شود، گيل (قيل) قميش دو گاو وحشي را گرفته است. (در ادامه اين مقاله و در بخش تئوري اورگنج-قورقان، به پديده قورقانهاي آزربايجان به طور جداگانه دوباره اشاره شده است).

تئوري سرزمين ميتاني-اورومي

ميتاني نام دولتي حاكم بر شمال سوريه و جنوب شرقي آناتولي بين سالهاي ١٥٠٠ تا ١٣٠٠ پيش از ميلاد است. نام ميتانيها در نوشته هاي ميخي هيتيتي به صورت كور اورومي-تا-آن-ني (و همچنين ميتتاني مي-ايت-تا-ني) آمده است. در اين نام عنصر "اورومي" بسيار قابل تامل است. تبار خاندان حاكم ميتانيها محل مناقشه بوده و اغلب صاحب نظران آنها را هندو-آريائي دانسته اند. اما زبانشان و توده اي كه ايشان بر آنها حكمراني مي كرده اند هورري بوده است. زبان هورري مانند زبان تركي، زباني التصاقي و غير هندواروپائي و غيرسامي است و همراه با زبان اورارتوئي گروه زبانهاي هوورو اوراتوئي را تشكيل مي دهد. برخي از زبانشناسان باستانشناس، مانند دانكوف اين خانواده زباني را مرتبط با زبانهاي بومي شمال شرق قفقاز دانسته و مجموعه آنها را آلارودي ناميده اند. قلمروئي كه زبان هورري در آنجا تكلم مي شده در آغاز مراكزي چند در سوريه امروزي بوده كه بعدها به جنوب شرقي آناتولي و شمال بين النهرين تا حوالي غربي درياي اورميه گسترانده شده است. منطقه اورميه آزربايجان، حد شرقي قلمرو ميتاني بوده است. از خصوصيات قابل توجه زبان هورري يكي نيز آن است كه همه اسامي به يك حرف صدادار، اغلب –ي ختم مي شوند (مانند تلفظ نام اورمي).

عده اي نيز نام اورميه آزربايجان را مركب از "اور" و "ميه" و جمعا به معني شهر قوم ميتاني گرفته اند. به گمان اين عده ميه نام قومي از تركان است كه ٤٠٠٠ سال پيش در اين منطقه ساكن بوده و ميتاني نام داشته اند. اما اين كه تركان چهارهزار سال پيش در اين منطقه ساكن بوده اند، و اگر بوده اند چه جايگاهي در خاندان حاكم ميتانيها داشته اند، و نيز هم معني بودن كلمه ميه با ميتاني و نيز وجود كلمه اور در زبان ميتاني به معني شهر، همه جاي بحث و مباحثه دارد و محتاج اثبات مي باشد.

تئوري ريشه اورارتوئي

اورارتو-اوروآتري نامي است كه منابع آشوري (١٢٠٠-١٣٠٠ قبل از ميلاد) براي ناميدن منطقه اي جغرافيائي كه منطبق بر غرب آزربايجان (نواحي شرقي آناتولي در تركيه)، نيمه غربي آزربايجان جنوبي شامل دو طرف درياچه اورميه تا حوالي تبريز و شمال عراق بود بكار برده اند. سلسله حاكم بر اين منطقه در آغاز از سوي خودشان نائيري و بعدها بي آئين ايلي-بي آئين ائلي و مردم اين ناحيه خالدي ناميده شده است. صاحبنظران نام اورارتو را تلفظ آككادي نام آرارات دانسته اند. بسيار محتمل است كه در تلفظ آككادي، بخش اور اين تركيب ناشي از شبيه سازي و برگرفته از كلمه اورو سومري به معني شهر بوده باشد. نكته ديگر آنكه در كنفدراسيون اورارتو، ناحيه اي بنام آرمئ و يا اورمئ وجود داشته است. همچنين نام نخستين شاه خاندان اورارتو آرامو و يا آرامئ بوده است (٨٥٨-٨٤٤). نام اين ناحيه و شاه مي تواند در ارتباط با نام شهر اورميه باشد. از خصوصيات قابل توجه زبان اورارتوئي، ختم شدن همه اسامي به يك حرف صدادار تماتيك، اغلب –ئ ويا –و است (مانند نام اورمئ و اورمو).

هر چند ناسيوناليسم ارمني سرزمين و سلسله اورارتو–كه وارثان آن نه تنها ارمنيان، بلكه همه مردمان منطقه اند - را مصادره كرده و به انحصار خويش در آورده است، با اينهمه زبان اورارتوئي مانند زبان تركي، زباني التصاقي و غير هندو اروپائي و غير سامي بوده و ربطي به زبان ارمني كه زباني هند و ايراني است ندارد. برخي از صاحبنظران اين زبان را با زبان هورري در گروه زباني اي موسوم به هوررو اورارتوئي جاي داده و اين گروه را نيز مرتبط با گروه زبانهاي شمال شرقي قفقازي دانسته اند.

ريشه سامي نام اورميه

نام اورميه با بسياري از اسطوره هاي سامي در هم آميخته و اين ناحيه از آزربايجان و مردم آن در ارتباطي تنگاتنگ با دول سامي باستاني بيشمار و قلمرو و فرهنگ و اديان آنها بوده اند. به عنوان نمونه عده اي درياچه‌ مارميشوي اورميه را محل هبوط حضرت آدم دانسته اند؛ در تپه باستاني گوي‌ تپه در شرق اورميه مهري استوانه ‌اي منقش به نقشه‌ هايي از خدايان بابلي متعلق به ٤٠٠٠ سال قبل يافت شده است (اين اثر در موزه‌ متروپوليتين نيويورك نگهداري مي‌شود)؛ گفته مي شود كه چند زرتشتی كه گويا به هنگام تولد حضرت عيسی به بيت الحم رفته بودند در اورميه مدفون گرده ايد؛ وجود كليساي مارقويا در اورميه كه منسوب به حضرت قويا يكي از دوازده حواريون مسيح است؛ .... همه مويد اين تبادل تاريخي است. با حركت از اين نقطه ريشه يابي سامي نام اورميه قابل تامل است:

١-مينورسكى‌ با تكيه‌ به‌ متنى‌ سريانى‌ كه‌ در آن‌ اسم‌ مكانى‌ به‌ نام‌ ارميت- اورمئياتئ در كنار درياچه اورميه آمده‌ است‌، نام‌ اورميه‌ را ارميه‌ (ارميا) و داراي منشاء سريانى‌ خوانده‌ است‌. پورداود نام‌ اورميه‌ را تركيبى‌ از دو واژه آرامى‌ "اور" به‌ معناي‌ شهر و "مياه‌" به‌ معناي‌ آب‌ دانسته و آنرا به صورت شهر آب معني كرده است‌. ريشه يابي آرامي (زباني سامي كه نام خود را از مكاني به نام آرام در سوريه مركزي به معني ارتفاعات گرفته است) - سرياني (لهجه اي از آرامي ميانه) - آسوري (لهجه اي از آرامي مدرن) نام اورميه توسط شرفشناسان و ديپلماتهاي غربي و پان ايرانيستها (مانند پورداود)، بويژه در اواخر قرن نوزده و اوائل قرن بيست كه سياستي براي ايجاد دولتي مسيحي ارمني-آسوري در غرب آزربايجان به مركزيت اورميه در حال اجرا بود، بسيار رواج داشت. اما واقعيت آن است كه هيچگونه مدرك و سندي براي اثبات آرامي-سرياني – آسوري بودن نام اورميه وجود ندارد. وانگاه همانگونه در تئوري سومري نام اورميه گفته شد، كلمه اور در زبانهاي سامي به معاني شهر، جا، مكان و قلعه خود برگرفته از زبان سومري و مصر باستان مي باشد. اين كلمه از زبان سومري به بسياري از زبانهاي باستاني خاورميانه و شمال آفريقا و اغلب زبانهاي سامي از قبيل آككادي، آرامي، سرياني، عبري و ... وارد شده است. همچنين است كلمه "ميا" به معنای آب در بسياري از زبانهاي سامي كه محتملا از ريشه سومري "مو" به معني باران است. تاثيرپذيري زبانهاي سامي مذكور از زبان سومري بسيار عميق و همه جانبه بوده است. تاثير سومري بر اين زبانهاي سامي در همه عرصه هاي لغات، نحو، ريخت شناسي و آواشناسي ديده مي شود. حتي پس از جايگزين شدن زبان آككادي به جاي زبان سومري در حدود سه تا دو هزار سال پيش از ميلاد، كاربرد زبان سومري به عنوان زبان مقدس، آئيني، ادبي و علمي در اين منطقه تا سده اول پس از ميلاد ادامه داشته است. با اين وصف ريشه شناسي آرامي - سرياني – آسوري نام اورميه، نهايتا خود به منشاء سومري بر مي گردد. افزون بر آنكه -همانگونه كه گفته شد - اساسا هيچ دليل متقن و سند تاريخي براي اثبات صحت اين ادعا وجود ندارد.

٢- عده اي نام اورميه را در ارتباط با نام شهر اورشليم دانسته اند. فرم قديمي تر اين نام يعني روشاليموم و اوروشاليموم به معني بنيان و پايگاه شالم در منابع مصر باستان (به ترتيب ٢٠٠٠ سال قبل از ميلاد و ١٣٣٠ سال قبل از ميلاد) ديده مي شود. در اين فرم اوليه، رو و يا اورو، به ريشه سومري اور به معني بنيان و پايگاه بر مي گردد و بخش ش.ل.م به معني صلح در زبانهاي سامي باستان و يا شاليم نام خداي تاريكي عصر در دين كنعاني است. اما فرم جديد اين نام در عبري به شكل يئروشالاييم شبيه سازي عبري اين نام با نام اصلي مي باشد. نام عبري يئروشالاييم در ارتباط با كلمه عبري يئره به معني مكاني پايدار براي تقوي و خدمت به خدا است (اور در زبان عبري همچنين به معني نور و روشنائي آمده است. اوريم فرم جمع ريشه مفرد اور است).

٣-عده اي ريشه نام اورميه را مرتبط با سلم ويا روم از شخصيتهاي افسانه اي قوم سامي دانسته اند. در فروردين يشت اوستا اروم محل فرمانروايي سلم پسر فريدون است (دو پسر ديگر وي تور و ايرج). برخي نيز گفته اند كه يكي از دو پسر سلم، روم نام داشت و سرزميني كه از سوي پدر به او بخشش شد به نام وي روم خوانده شد. اين دسته به همانندي نامهاي سلم و سرم و سرمت و روم اشاره كرده و واژه روم را برگرفته از ساييراما (ثبت سلم در اوستا) دانسته اند. به گمان آنها آغازگران اسكان در روم، سرمت= سارامت هايي از قبيله بزرگ ساكايي بوده اند كه در گذر تاريخي خود از كناره هاي درياچه آرال و سواحل رود ولگا، خود را به كناره هاي درياچه اي در آزربايجان رسانده اند كه سپس به ياد آنان اروميه-روميه خوانده شده است (به روم در زبان پهلوی "هروم" و به کسی یا چیزی که از روم بود هروماییگ گفته مي شد). اين ريشه شناسي نهايتا مربوط به نام سرزمين روم است كه در متعاقبا بدان اشاره خواهد شد.

تئوري اورال آلتائيك- اورومچي

در زبانهاي مخلتف اورال-آلتائيك نامهاي جغرافي و تركيبات متعددي وجود دارند كه يادآور نام اورميه اند. در همه اين نامها معاني شادي، زيبائي، ذوق و شوق و الهام بخشي، مكان زيبا و شادي بخش مستتر است:

١-در توركي باستان، كلمات اورينörin, ürin ، اورون ürün و اورگونürgün كه همه به معني شاد و شاداب بودن مي باشند وجود دارند.

٢- در زبانهاي مونقولي كلمات اورماurma ، اورامuram ، اورمانurman ، اورماسurmas ، اورمurm ، اوروما urumuو .... به معاني روحيه، الهام، شوق و ذوق و تعبيرات اورما سيگول-اورام شوولاخ، اورماتاي-اورامتاي به معني خوب شدن روحيه، با روحيه شدن، باشوق، هوسمند، به وجد آمده، علاقه مند ميباشند.

٣- در شاخه فينو-اوگوريك زبانهاي اوراليك مخصوصا در زبان مجاري، اؤرؤم-اؤرؤل öröm-örölبه معني شادي و نشاط است. زبانشناسان همه اين كلمات در زبانهاي گوناگون فينو-اوگوريك را ماخوذ از زبان توركي دانسته اند.

٤-برخی نام شهراورميه را همريشه با نام شهر ارومچی پايتخت تركستان چين (اويغورستان) می دانند. نام شهر اورومچي urumçi ويا اورونچي urunçiكلمه اي مونقولي و به يكي از لهجه هاي باستاني اين زبان مربوط به دو هزار سال پيش است. در اين تركيب اورو uru به معني زيبا و مچي mçi به معني مرغزار و كشتزار و اورومچي (اورو+مچي) در مجموع به معني مرغزار زيبا است. اورومچي را همچنين ارومتسي urumtsi و وولوموچيvulumçi و به چيني تيهوا گفته اند.

٥-در كشور ژاپن كه زبان آن به باور شماري از زبانشناسان در گروه زبانهاي آلتائي جاي مي گيرد، شهري تازه تاسيس بنام اوروما-شي وجود دارد. در زبان ژاپني اورو به معني مرجان و ما به معني جزيره است (اورماشي=جزيره مرجان).

تئوري توركي نام اورميه

اوروم در زبان تركي به عنوان نام خاص شخص و قوم، و همچنين مكان و مقر و ديوار و ...، اورام نيز به معاني محله و جاده بكار رفته است:

١- بن "اور" در توركي باستان به معني مكان و مقر، شهري كه اطراف آن با خندق محاط شده و .... و "اؤرو-هؤرو" به معني ديوار درهم تنيده است. از همين ريشه است كلمه هؤره‌ك در تركي مدرن به معني ديوار، كلمات اورتا (وسط)، اوردو (قرارگاه خاقان و ارتش)، اورون (مقام، مكان)، اورناماق (جاي گرفتن)، اورلاتما (اسكان دادن)، .... بنا به شماري از صاحبنظران كلمات يورد و يئر نيز از همين ريشه اند. معتقدان به اين ريشه شناسي اؤروم، هؤروم (اسم از مصدر اؤرمه‌ك، هؤرمه‌ك) و يا كله اورام را فرم اوليه نام اورميه مي دانند.

٢- در تركي ميانه كلمه اور به معني استحكامات نظامي، خاك بندي مرتفع و سخت بكار رفته است. از همين ريشه است اوربه‌يي (نگهبان روستا و قلعه، دژبان)، اوريارار (سرباز يئني چئري مسئول خندق و ساخت سپر)، اور قازماق (حفر خندق).

٣-در زبان موغولي اورو و يا اور، به معني زمين، خاك، سرزمين بكر، زمين خالي، عرصه، بستر، راه، و ... ؛ و اورون به معني زمين، منطقه، كشور، محله، عرصه، خاك، پاره اي از زمين، موقع و محل سكونت است.

٤-در لهجه هاي معاصر زبان تركي در آناتولي (روم سابق) كلمه اوروم به معني جنگلهاي وسيع مساعد براي چرانيدن حيوانات، شاخه زارها (بوردور)؛ مكانهاي سربازي كه حيوانات در آن بسر مي برند، آغل (كاستامونو)؛ تخت خواب، خوابگاه (اديرنه، استانبول، توقات. در اين معني احتمالا محرف اورون است)؛ نام گياهي مضر كه در كشتزار مي رويد (ارزينجان، سيواس)؛ نوعي از گندم (گوموشخانا) مي باشد. كلمه اوروم در بعضي لهجه هاهمچنين به معني مخفي و پنهانيست (به نظر مي رسد بدين معني محرف كلمه اوغرون باشد).

٥-اورام در تاتاري و باشقيري و لهجه اديرنه زبان تركي به معني جاده و راه پهن، در لهجه هاي استانبول و قونيا به معني كوچه و در تركي مدرن تركيه به معني محله است.

٦- در تركي مدرن، اور به معني شهر است (در مقابل باليق-پاليق به معني كلان شهرو كند به معني روستا). كلمات متعددي از اين ريشه ساخته شده است: اورجوق (اور+جوق): شهرك؛ اورداش (اور+داش): همشهري؛ اورلو (اور+لو): شهري؛ اورلارآراسي (اور+لار+آرا+سي): بين شهري؛ اورلوق (اور+لوق): شهرداري، بلديه (در توركيه "اوراي" به همين معني است)؛ اورباش: شهردار؛ اورآغاسي: شهردار؛ اورتيكيم (اور+تيك.+يم): شهرسازي؛ اورلاتيم: اسكان؛ اورلاتماق: اسكان دادن؛ اورام: خيابان (در توركي باشقير و تاتار. در توركيه "اورام" به معني محله است)؛ اورسوي: بورژوا؛ اورسويلو: بورژوازي؛ اورقاتاري (اور+قات.+-ار+-ي): ترن شهري، قطار شهري؛ اوستور (اوست+اور) (قاتاري): تراموا؛ آست اور (قاتاري): مترو؛ اورآت(ي) (اور+آت+-ي): ماشين = اسب شهري؛ به سياق يئل آتي، يئل آت(ي) به معني اسب بادرو، دوچرخه؛ اوراتلي: سواره (بر ماشين)؛ اورات قاييرما: ماشينسازي؛ اوراتساق: اتوماتيك؛ اوراتسي: ماشيني، .....

تئوري تلفظ مردمي نام سرزمين روم

برخي نام اورميه را با نام سرزمين روم در ارتباط دانسته اند. نام روم از کلمه اي یونانی به معنی شجاع برگفته شده است. اين كلمه همچنین معنی گرگ می‌دهد که منعكس كننده افسانه شیردهی یک گرگ ماده به رومولوس و روموس در زمان كودكيشان - فرزندان مارس خدای جنگ و موسسین روم بنا بر اسطوره هاي رومیان- بوده است. با اين وصف، نام اورميه نتيجه تلفظ تركي نام "روميه" و يا "رومي" است. از آنجائيكه صداي "ر" در اول كلمات اصيل تركي نمي آيد، براي رفع اين صدا از اول اين چنين كلمات وارده از زبانهاي خارجي، حروف صدادار "او" و يا "اي" به اول آنها (مانند ايره‌حيم به جاي رحيم و .....) افزوده مي شود. بنابر اين قاعده واژه "روم" در تركي مردمي به شكل "اوروم" (و "روس" به شكل "اوروس") تلفظ ميشود. نام شهر "اورفا" در تركيه نيز طبق همين قاعده و پس از افزودن صداي "او" به اول نام قديمي اين شهر "روبا-روها" حاصل شده است.

در چگونگي ارتباط نام شهر اورميه با سرزمين روم، تئوريهاي گوناگوني ابراز شده اند:

١- پس از جنگ در منطقه آكتيوم بين ارتش ماركوس آنتونيوس يكي از سه عضو شوراي عالي امپراتوري روم (شوهر كلئوپاترا ملكه يوناني مصر) و فرهاد چهارم چهاردهمين شاه خاندان اشكاني (خانداني با تباري مناقشه دار و با فرهنگي يوناني) بر سر تصرف آزربايجان و مركز آن در سال ٣٦ پيش از ميلاد، ماركوس آنتونيوس شكست خورد و بقيه السيف سپاه وي عقب نشيني كردند. خط عقب ‌نشینی رومی‌ها از کناره شرقی دریاچه اورمیه و محل‌هایی بوده که در حوالی تبریز امروزی واقع است. قبل از آن نيز سرداران و امپراطوران روم جهت دست يابی به آزربايجان و مركز آن بارها از اين سرزمين عبور كرده بودند. در آن زمان مركز آزربايجان شهري بود كه بقاياي آن به سوغورلو (در فارسي تخت سليمان) معروف است. متعاقب شكست روميان در اين جنگ اسيران رومي جهت بيگاري و پرداختن به كار كشاورزي به منطقه اي از آزربايجان كه امروز شهر اورميه است فرستاده شدند. عده اي منشا نام اورميه را اين حادثه مي دانند.

٢-عده اي از مؤلفان‌ قديم بويژه دوره اسلامي نام شهر و درياچه اورميه را روميه نوشته‌ و آنرا منسوب‌ به‌ روم‌ شرقى‌ دانسته اند. اورميه براي اولين بار در سال ٦٢٣ ميلادي توسط هراكليوس امپراتور بيزانس اشغال و به قلمرو وي ضميمه شده است. بعدها حد شرقي امپراتوري روم شرقي در گسترده ترين دوره خود (اوائل قرن يازده ميلادي)، برخي نواحي غربي درياچه اورميه در داخل آزربايجان جنوبي را نيز شامل مي شده است. روميه به عنوان نامي جغرافيائي به معني سرزمين روم و يا سرزمين منسوب به روم؛ رومي به معني هر چيز منسوب به روم است. از سوي ديگر در منابع اسلامي، اسكندر مقدوني نيز رومي و يا ارومي دانسته مي شده است. در جهان اسلام، روم به طور كلي نامي سيال براي ناميدن شبه جزيره بالكان و آناتولي، و به طور خاص براي ناميدن قلمرو بيزانس، قلمرو سلجوقيان در آسياي صغير، يونانيان ساكن در خارج يونان و يا غيرمسلمانان ساكن قلمرو امپراتوري عثماني است. اعراب قلمرو امپراتوري بيزانس را – كه ادامه رم بكار بشمار مي رفت- سرزمين روم و درياي مديترانه را هم درياي روم خوانده اند. از آنجائيكه تماس مسلمانان اوليه با بيزانس عمدتا از طريق آسياي صغير بود، بنابر اين تعبير روم با نام جغرافياي آناتولي به هم گره خورد و تثبيت شد.

٣-با حاكميت امپراتوري تركي عثماني بر سرزمين بيزانس، قلمرو اين دولت نيز روم تصور گرديد. به طور اخص در دوره عثماني نام روم ائلي به معني كشور رومها براي ناميدن بخشهاي بالكاني بكار ميرفت و بخدشهاي مركزي آناتولي شامل توكات، آماسيا و سيواس نيز روميه صغري ناميده مي شده اند. از قرن ١٥ ميلادی كه تركان عثمانی تماما حاكم بر قلمرو سابق امپراطور روم شرقی شدند، اورميه نيز به عنوان شهر سرحدی اهميت بسیار زیادی پيدا كرد. في الواقع غرب آزربايجان، اورميه و اطراف آن به همان مدت و شايد بيش از آن كه تحت حاكميت دولتهاي توركي آزربايجاني قرار داشته باشد، تحت حاكميت دولتهاي توركي تركيه اي (به‌يليكهاي آناتولي، عثماني، ....) قرار داشته است. در قرن شانزده ميلادي، سلطان سليمان قانوني، اورميه را ضميمه قلمرو عثماني كرده است. پس از شكست روسيه از ژاپن در سال ١٩٠٦، اورميه و نواحي مجاور بارها بين دولتهاي عثماني، روسيه و ايران دست به دست گشته است. در دوره جنگ جهاني اول، اورميه به همران خوي، سالماس، ماكو و ديگر شهرهاي غرب آزربايجان در صف عثمانيان و بر عليه روسيه و اشغالگران ارمني و آسوري جاي گرفته است. امروز نيز مردم اين ناحيه از جهات عديده بسياري (لهجه، تبار، فولكلور، موسيقي آشيقي، باورهاي مذهبي،....) نزديكترين منطقه آزربايجان ايران به تركان آناتولي و يا روم دوره اسلامي شمرده مي شوند. اساسا هسته اساسي مردم اورميه به عنوان شهري افشار، طوائف و تيره هاي افشاري هستند كه مسقط الراسشان آناتولي و سرزمين روم در قلمرو عثماني مي باشد.

عين الروم، ارزروم، چوروم، اورفا

١- در دره قاسيملي (قاسملو) در جنوب غربی اورمیه و در کنار جاده اشنويه - اورميه نزدیک روستای آغ بولاق (آق بلاغ) در بالاي چشمه اي سنگ نبشته عين الروم قرار دارد. اين کتیبه اورارتوئي متعلق به منوآ فرزند ایشپونیا شاه اورارتوئي و مربوط به قرن هشتم قبل از ميلاد است. در اوشنوي آزربايجان (اشنويه) نيز روستا و تپه اي بنام قلات عین الروم مربوط به هزاره دوم و اول قبل از میلاد وجود دارد (شهرستان اشنویه، بخش مرکزی، دهستان دشت بیل). وجود اين دو نام در حوزه جغرافيائي اورميه، سابقه كاربرد نام روم در اماكن جغرافيائي اين ناحيه از آزربايجان را نشان مي دهد.

٢-وجود شهر ديگر آزربايجاني با نام ارضروم به معني سرزمين روم (در شرق تركيه) ارتباط نام شهر اورميه با سرزمين روم را تقويت مي كنند. نام شهر ارزوروم-ارضروم، بزرگترين شهر در بخش آزربايجاني تركيه برگرفته از تلفظ عربي ارض روم (سرزمين رومانها) است كه پس از فتح آناتولي توسط تركان سلجوق متعاقب جنگ مالازگيرد (١٠٧١) معمول شد (نام اوليه شهر در ميان اعراب كاليكالا و در ميان رومها و بيزانسها تئودوسييوپوليس بود). شماري از محققين بر اين باور اند كه نام اوليه اين شهر ارزن بوده كه به منظور اشتباه نگرفتن آن با شهر ديگري به همين نام در حوالي سيييرت، شهر نخستين به صورت ارزن روم ناميده شده است. عده اي اين نام را به صورت ارزن روم و از كلمه ارزن فارسي –به سبب وفور ارزن در آن- دانسته اند كه ادعائي تماما بي پايه است. برخي ديگر نام آنرا مشتق از آردانا- آرتانا به معني انبار آب شمرده اند. قابل ذكر است كه در دوره باستان نام اين منطقه آلزي و يا آلزيك بوده است كه خود برگرفته از نام قوم آززيلي بوده است.

٣-در آناتولي مركزي شهر ديگري با نام چوروم وجود دارد. برخي ريشه شناسيهاي مردمي ترك آنرا به صورت چوخوروم (يعني داراي اكثريت اهالي روم) و يا چور روم تفسير مي كند. نام اصلي اين شهر در دوره باستان تروكومو بوده است. برخي اين نام را برگرفته از نام گورديوس والي كاپادوكييا و برخي آنرا محرف نام ارمني دزوروم (در اشاره به يك آب روان مجاور) دانسته اند.

٤-نام شهر اورفا (از سال ١٩٨٤ شانلي اورفا) در آناتولي جنوبي نيز، تلفظ تركي نام نخستين اين شهر (بنا به روايتي از نام روها، شاه موسس اين شهر منسوب به قوم سمود) است. به سبب آغاز اين نام با حرف ر، طبق قواعد زبان تركي حرف صدادار او به اول آن افزوده شده است: روها-اوروها-اورفا.

تئوري اورگنج-قورقان

برخي نام اورميه را با نام اورگنج شهري در تركستان در ارتباط دانسته اند. اورگنج، عنوانی برای دو شهر واقع در ساحل رود جيحون است. بخش‌ قديمي‌ با نام‌ قونيا اورگنج (کهنه) در غرب جيحون‌ در استان داش اغوز تركمنستان‌ و بخش‌ جديد با نام يئنگي اورگنج‌ (نو) در شرق‌ جيحون‌ در استان خوارزم ازبكستان‌ قرار دارد. این شهر در اصل، شهر تاریخی گرگانج -مرکز خوارزم- است. گرگانج‌ يا اورگنج‌ (به عربي جرجانيه)، مدتها قبل از گسترش اسلام در اين منطقه بنيان گذاري شده و نام آن شبيه سازي تركي نام چيني باستاني يئ او گي ائن (Yeu-gien) در قرن دوم و اول پيش از ميلاد است. در نام تركي، اورگنج محرف كلمه تركي گورگنج كه خود محتملا متشق از كلمه قورقان در تركي باستان است مي باشد.

قورقان به عقيده بسياري كلمه اي توركي و بنا به عقيده شماري از لغت مغولي كورقان و يا كورگون و به معني مكان پناه آوردن و يا مخفي شدن مردگان مي باشد. در زبان مغولي اين كلمه مشتق از فعل كورگودوك به همين معني مي باشد. كلمه تركي قورقان (قورخان، گوركان، كورقان، قوروقان) به معني تپه اي كوچك كه از انباشتن خاك بر سر مزار به وجود آيد، تپه مصنوعي مزار كه از انباشتن خاك و يا سنگ بر روي مزار بوجود مي آيد است. (از بن مصدر قورماق بعلاه پسوند مكان -قان، مانند يورقان، آليشقان، اؤركه‌ن، يارقان). اين كلمه از زبان تركي به روسي و از آنجا به انگليسي نيز وارد شده است. قورقان در زبان تركي اصلا به معني قلعه، استحكامات، برج و بارو، شهر، جائي كه محافظت شود، بناي يادبود، آرامگاه و مقبره، تربه، قبه شخص مرده، (تومسه‌ك، هؤيوك، تيكمه داش)؛ و بعدها به معني ديوار و قلعه هايي كه براي حفاظت از سواره دشمن ايجاد شده، حصار مزار، آغل گوسفندان و ... بكار رفته است. (در تركي قيپچاق: قورقان ائو= مزار)، معادل لاتيني آن تومولوس است. قورقان به منظور مشخص كردن محل دفن معمولا در تپه هاي كوهها درست مي شده است. در زير قورقان، جسد متوفي در يك گودال و يا اتاق چوبي گذاشته مي شد. اتاق مزار در قورقانها مربع، مستطيل و يا بيضي شكل بود. جسدها در قورقانها همراه با اشيا حتي اسبهايشان و معمولا رو به شرق دفن مي شده اند. در فرهنگ توركان قديم كساني كه مزارها را تخريب مي كردند به شديدترين وجهي مجازات مي شدند.

قورقانها در سيبري، آسياي ميانه، روسيه، آزربايجان، ايران، آناتولي، بالكان، اروپاي شرقي و مكزيك ديده شده اند. در ايران قورقانها تقريبا منحصرا در اراضي آزربايجان جنوبي (اورميه، تيكان تپه، نمين، تالش،...) ديده مي شوند. نخستين نمونه هاي آن مربوط به هزاره چهارم قبل از ميلاد در آوراسيا در صحاري جنوب روسيه بوده كه بعدها به دانوب، اروپاي شمالي و شمال ايران در حدود ٣٥٠٠ قبل از ميلاد گسترش يافته است. سنت قورقان سازي بويژه در ميان توركان و مونقولهاي شامانيست كه آنرا اوبا مي ناميده اند مرسوم و بويژه در دوره توركان هون در آسياي ميانه توسعه يافته است. نمونه هاي مهم قورقانهاي توركي، ائسيك قورقان داراي شخصي با لباسهاي طلائي و پازيريك قورقان كه داراي نخستين نمونه هاي قالي توركي است مي باشد. (در همين مقاله در بخش تئوري آراتتا-هوروم به قورقان گؤي تپه اورميه كه مي تواند همان كوه هوروم در متون باستاني باشد، به طور جداگانه اشاره شده است).

تئوري توركان اوروم

برخي نام شهر اورميه آزربايجان را در ارتباط با اتنوسهاي ترك و ترك زبان اوروم، آيريم و .... دانسته اند:

١-اقوام خزري-بلغاري اوروم و قارا اوروم باستاني: در تاريخ تركان خزر و قارائيم، به نامهاي اقوام و گروههاي توركي اوروم، قارا اوروم و اوروس از تركان خزر و بولقار ساكن در قفقاز و شمال آزربايجان برخورد مي شود. بنا به برخي روايات، به دوره آي بات خاقان خزر، توركان قارائيم شاخه اي از توركان باستان بولقار (در قفقاز و شمال درياي خزر و سياه) كه گويا بر مذهبي اورتودوكس از دين موسوي بوده اند، از حقوق بسياري برخوردار شده و آي بات خاقان، از اين گروه شخصي به نام اوروس را به مقام تارخاني رساند. پس از الحاق سرزمينهاي بولقار و خزر به يكديگر، جماعت اوروس به سه شاخه اوروس، اوروم و قارا اوروم تقسيم شد. قارا اورومها در شمال اورومها و در شهرهاي بنجه، ساقسين، بولقار و آغارجا مي زيستند و كنترل تجارت سرزمين بولقار با آسياي ميانه، خراسان و خوارزم را از مسير "جورجان يولو" كه تحت كنترل خويشاوند خزريشان بود در دست داشتند.

٢-اورومهاي متاخر: در ائتنوگرافي جديد نام اوروم به عنوان نام ائتنيكي دو گروه از تركزبانها بكار برده مي شود. گروه نخست كه ساكن در شمال آزوف-كريمه (اوكرائين) اند به زبان تاتاري كريمه و گروه دوم كه ساكن در چالكا (گرجستان) مي باشند به زبان تركي آزربايجان سخن مي گويند. در زبانهاي توركي، نام اوروم براي ناميدن يونانياني كه در ميان جوامع مسلمان به ويژه در قلمرو عثماني و شبه جزيره كريمه زندگي مي كردند نيز بكار رفته است. همانگونه كه قبلا گفته شد، اوروم فرم تركي كلمه روم در زبان عربي به معني رومان و بيزانس (روم شرقي) و يونان است (از آنجائيكه در زبانهاي توركي كلمات خارجي كه با حرف ر شروع مي شوند نوعا يافت نمي گردند، تركان اينگونه كلمات را با افزودن يك حرف صدادار به اول كلمه تلفظ مي كنند). در حاليكه در تركي مدرن تركيه، فرم اوروم متروك شده و صرفا فرم روم بكار مي برد، در لهجه هاي تركي و بويژه در شرق آناتولي و بخشهاي آزربايجاني تركيه در جوار آزربايجان غربي، اين نام هنوز به شكل اوروم تلفظ مي گردد. برخي زبانشناسان لهجه اورومهاي آزوف-كريمه را لهجه اي مستقل از تاتاري كريمه دانسته آنرا به عنوان لهجه اي مستقل از گروه زبانهاي توركي قپچاقي دسته بندي مي كنند. جمعيت اين دسته از اورومها كه ديندارانشان مسيحي اورتودوكس اند، در سال ١٩٧٠ بالغ بر ٦٠٠٠٠ تن بوده است. نام اورومهاي چالكا از نام شهري در گرجستان گرفته شده است. اغلب اينها اعقاب تركان مسيحي نواحي آزربايجاني آناتولي (ارزروم، گوموشخانا و آرتوين) هستند. در سال ١٩٢٤ تعداد آنها بالغ بر ٢٠٠٠٠ تن بوده است. لهجه اورومهاي چالكا، متعلق به لهجه هاي تركي آزربايجاني (آزربايجان، گرجستان و شرق آناتولي) مي باشد.

٣-آيريم: آيرومها و يا طائفه آيروملو يك زيرگروه تركهاي آزربايجاني اند. آيروملوها در آزربايجان، شمال شرق تركيه، ايران (و سابقا در ارمنستان قبل از اخراج تركان از اين كشور) ساكن اند. در ارمنستان دهها نام جغرافيائي مربوط به آيرومها وجود دارد (قوشچو آيريم، پولاد آيريم، باغانيس آيريم، پوكر آيريم، مئتس آيريم، ...). بخشي از آيريمها در اوائل قرن نوزده به تركيه و ايران مهاجرت كردند. عده اي آيريملوها را به اشتباه با طائفه قزلباش روملو يكي شمرده اند. آيريملوها در دوره سلجوقي (١٣٠١) در نواحي گنجه و قاراباغ آزربايجان شمالي اسكان گزيده اند. در اواخر قرن شانزده دو قسمت شده، بخشي به آزربايجان جنوبي رفته و شماري داخل در طوائف شاهي سئوه‌ن شده اند كه برخي از اين دسته در نواحي اردبيل اسكان گزيده اند. قسمتي ديگر نيز در نواحي ساعاتلي (جاوانشير)، آيروملار (جاوانشير)، آخساخلي (لنكران)، چولاخلي (نوخا)، شينيخ آيريم (قازاخ) ... مانده اند. اورميه يكي از مراكز آيريملوها بوده است. ادعا شده كه مادر رضا شاه (نوش آفرين) منسوب به تركان آيريم است. وي كه اهل تهران بود همسر خواهر عبدالقاسم خان از خانواده هاي شناخته شدن نخجوان آزربايجان و همسر پنجم عباسعليخان داداش بيك، پدر رضاخان بود. خانواده عبدالقاسم خان اصلا ايرواني و يا شيرواني بوده اند. مخارج زندگي نوش آفرين خانم و فرزندش رضا و يا رضا شاه بعدي در دوران كودكي او بر عهده سرهنگ ابوالقاسم آيريملو، خياط قزاقخانه بوده است. پس از مرگ وي، سرتيپ نصرلله خان آيريم زندگي آنان را اداره مي كرده است. مادر محمدرضاشاه و يا همسر دوم رضاشاه (تاج الملوك آيريملو) هم از تركان آيريم مي باشد. تاج الملوك آيريملو دختر ياور تيمورخان آيريملو از خوانين بزرگ سوادكوه مازندران (به روايتي از آيريملوهاي اورميه) و از سران قازاق بود. خود تاج الملوك كه متولد باكو پايتخت آزربايجان شمالي به تاريخ ١٩ اسفند ١٢٧٤ و متوفي به تاريخ ١٩ اسفند ١٣٦٠ در آكاپولكوي مكزيك است دومين همسر رضاشاه پهلوي بود. ژنرال محمد حسين آيريم (پسر عموي تاج الملوك) از افسران عاليرتبه بريگاد قازاق نيز يك ترك آيريم مي باشد.

تئوريهاي پان ايرانيستي

١-عده اي از پان ايرانيستها نام اورميه را برگرداني از كلمه خروم به معني خورشيد و يا ارمن دانسته اند كه ادعاهائي نادرست و بي پايه اند.

٢-عده اي از ايرانگرايان، اورميه را از شهرهايی می دانند كه انوشيروان دادگر و يا خسرو اول (٥٠١-٥٧١) بنا كرده است. خسرو اول از پادشاهان سلسله ساساني، پدر هرمز چهارم و فرزند شاهزاده خانمي از قوم زردپوست هپتاليت و يا آغ هون بنام نويان دخت بود (هرمز چهارم و يا تركزاد از شاهان ترك تبار سلسله ساساني است). اين دسته ادعا مي كنند پس از آن كه سپاهيان ساساني به فرماندهی انوشيروان وارد شامات (سوريه) شد و شهر انطاكيه (آنتاكيا در جنوب تركيه) را تسخير نمود و مردم آنرا به اسارت گرفت، دستور داد تا اهالی آن شهر را به آزربايجان كوچ دهند. سپس در آزربايجان به ساحل غربي درياچه اورميه، شهری به نام "روميه" ساخته شده و مردم آنتاكيا در آن ساكن شدند. طبق اين تئوري، كلمه روميه رفته رفته به اورميه تبديل شده است. اما بر خلاف اين ادعا، شهر مذكور كه به فرمان انوشيروان ساخته شد و روميها آن را روميه و ساسانيان آن را وه انتيو خسرو (شهر خسرو كه بهتر از آنتاكياست)، نه در آزربايجان، بلكه در مجاورت تيسفون قرار داشته است.

نتيجه: شكل "اورمو" -نام دومين شهر آزربايجان- چه از ريشه توركي- اورال آلتائيك اوروم-اورون، چه از تلفظ تركي "روميه" و چه از ريشه سومري اورومو-اورومه گرفته شده باشد، مانند خود اين شهر، داراي بار و هويت توركي است. شايسته است كه در زبان فارسي نيز فرم تركي اورمو و يا اقلا اورميه، به جاي فرم غيرتوركي اروميه بكار رود.

Friday, August 13, 2010

نقدي بر قانون ماده واحده "‌ممنوعيت بكارگيري اسامي ، عناوين و اصطلاحات بيگانه " مصوب 1375 با تأكيد بر حقوق ايرانيان غير فارس


(به بهانه برگزاري نخستين همايش " قانون ممنوعيت بكارگيري اسامي ، عناوين و اصطلاحات بيگانه"، ژوئن 2010)




اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي اصفهان در ماه ژوئن گذشته ميزبان جمعي از مديران ، رؤساي اتحاديه هاي صنفي ، نمايندگان اين استان در مجلس شوراي اسلامي و ... بود تا يكي از درخور توجه ترين كنفرانس هايي كه به منظور تبيين يك قانون مصوب تشكيل مي شود را برگزار كند. اگرچه شركت كنندگان در اين كنفرانس در آن سطح از مقام مديريتي و سياسي نيستند كه بتوانند منشأ آثار مهم و اقدامات مؤثري قرار گيرند و نگارنده بر اين نكته واقف است كه اين قبيل اقدامات صرفاً به منظور بالابردن آمار كنفرانس هاي تشكيل شده و جمع شدن عده اي به دورهم و خوش و بش هاي بي انتهاي شركت كنندگان ، انجام مي شود و كاربرد آن منحصراً افزايش طول خانه هاي جدول بيلان كاري ادارات در پايان سال جهت ارائه به مقامات بالاتر و اخذ بودجه هاي كلان است، با اين حال موضوع بسيار چالش برانگيز اين كنفرانس ، نگارنده را بر آن داشت تا از خلال آن نقدي بورزد بر ماده واحده " قانون ممنوعيت بكارگيري اسامي ، عناوين و اصطلاحات بيگانه" و آيين نامه اجرايي آن. البته در اين مقاله همانگونه كه از عنوان آن نيز چنين برمي آيد نگارنده به دنبال نقد همه بندها و تبصره هاي قانون مذكور نبوده و فقط آن دسته از مواد و تبصره هايي مورد توجه قرار گرفته اند كه بطور مستقيم يا غير مستقيم و به نحوي از انحاء مرتبط با حقوق ملتهاي غيرفارس ايران مي باشد.




1- هدف از تصويب قانون ممنوعيت بكارگيري اسامي ... بيگانه چيست؟

قانون ممنوعيت بكارگيري اسامي، عناوين و اصطلاحات بيگانه مشتمل بر يك ماده واحده و ده تبصره بوده و در آذرماه 1375 به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است. آيين نامه اجرايي اين قانون نيزدر 18 ماده در تاريخ 19/2/1378 به تصويب هيأت وزيران رسيده است.‌ هدف از تصويب اين قانون نخستين موضوعي است كه در صدر ماده واحده به صراحت از سوي قانونگزار اعلام شده است. اين هدف عبارت است از "حفظ قوت و اصالت زبان فارسي". با اين حال در ادامه عبارت مي بينيم كه ارزشهاي فراواقعي براي توجيه چنين هدفي به زبان فارسي منسوب شده ؛ بطوريكه زبان فارسي را به عنوان يكي از اركان هويت ملي ايران و علاوه بر آن زبان دوم عالم اسلام و معارف و فرهنگ اسلامي معرفي كرده است. چنين توجيهاتي براي خلق چنين هدفي غير قابل اجتناب است اما جاي اين سؤالات را در ذهن همگان باقي مي گذارد كه آيا به راستي زبان فارسي يكي از اركان هويت ملي ايران است يا فقط يكي از اركان هويت ملي ملت فارس؟ آيا مي توان از حضور ميليونها غير فارس كه در سرزمين ايران به عنوان سرزمين آباء و اجداديشان زندگي مي كنند و به زبان ملي خويش سخن مي گويند و آموختن زبان فارسي انتخاب ايشان نيست چشم پوشيد؟! آيا در ميان تصويب كنندگان اين قانون يك نفر غير فارس نبود كه از مهجور ماندن زبان مادري خويش بيمناك شود؟ و يا چنين افرادي بودند و از اشتياق مقام و موقعيتي كه ملتشان به عنوان موكل در اختيارشان گذارده بودند فراموش كردند كه حقوق اين موكلين چيست؟! در پاسخ به سؤالاتي اين چنين دو گزينه قابل تصور است : يا اينكه همه غير فارسي زبانهاي ساكن ايران را بيگانه و غير ايراني فرض كنيم كه براي ايراني بودن و حفظ هويت ملي خويش ناگزير از يادگيري ، تكلم و حتي سعي و پشتكار در حفظ قوت و اصالت زبان فارسي هستند و گزينه دوم آنكه به زبان فارسي آن چنان شأن و مرتبه اي عطا كنيم كه بتوانيم به راحتي ادعا كنيم اين زبان يكي از اركان هويت ملي همه ايرانيان حتي ايرانيان غير فارس زبان است! بطلان گزينه دوم واضح تر از آفتاب بوده و حتي نياز به استدلال ندارد و به عنوان مثال به آن مي ماند كه ايرانيان اعلام كنند زبان انگليسي يا فرانسوي يا روسي يكي از ازكان هويت ملي آنهاست! طبيعي است كه هر انسان متعارفي به چنين حرفي مي خندد . و اما گزينه اول كه پذيرش آن تالي هاي فاسد بي شمار دارد و متأسفانه تصويب چنين قوانيني نشانگر صحت آن است، بيگمان اين انديشه را به ذهن متبادر مي سازد كه گويا همه غير فارس زبانان ايراني در حقيقت شهروندان درجه دوم و سربازان پياده نظامي هستند كه صرفاً در مواقع خطر همچون جنگ و ساير موقعيت هايي كه نياز به حضور فيزيكي آنهاست به چشم مي آيند و در ساير مواقع فاقد هرگونه حق و حقوقي هستند! برهمين اساس اينان حق ندارند كه براي حفظ هويت ملي خويش فداكاري و تلاشي نمايند و هرگونه كوششي براي نيل به اين هدف والا محكوم به خيانت است. ملتهاي غير فارس ايران موظفند هرگونه جانفشاني و ابرام خويش را در مسير ارتقاي زبان و فرهنگ فارسي قرار دهند چراكه اين زبان است كه ركن هويت ملي ايرانيان به شمار مي رود و نه زبانهاي مادري اين ملل!



هزار افسوس كه قانونگذاران اين مرز و بوم نه تنها كوچكترين بهره اي از دانشهايي همچون تاريخ و جامعه شناسي نبرده اند كه بسيار فراتر از آن حتي خوي و خصلت انساني خويش را نيز از ياد برده اند چراكه نمي توان يك انسان شريف بود و حتي به سهو ، حق طبيعي تكلم وآموزش زبان مادري و هويت طلبي يك ملت را ناديده گرفت! هرچند متأسفانه سالهاست ( در سرتاسر دوره پهلوي و نيز نظام فعلي ) كه اين حقوق بديهي ناديده گرفته شده و اين داستان تازه اي نيست. صدها كتاب و مقاله و اثر هنري به اين كتمان حق اختصاص يافته و تاكنون خونهاي زيادي در راه احقاق آن ريخته شده و البته:

گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من آنچه البته به جايي نرسد فرياد است



دومين توجيهي كه براي ذكر هدف تصويب اين قانون در همان صدر ماده واحده آمده است نيز متأسفانه واجد همان فرافكني و خودشيفتگي طراحان آن است كه اولين توجيه بود. چگونه مي توان زبان فارسي را دومين زبان عالم اسلام و معارف و فرهنگ اسلامي ناميد حال آنكه يك ميليارد نفر در سرتاسر جهان مسلمان هستند و حتي يك دهم اين تعداد نيز فارس زبان نيستند! درست است كه بيشترين مسلمانان به زبان عربي تكلم مي كنند و اين ماده واحده نيز به زبان فارسي به عنوان زبان دوم عالم اسلام اشاره كرده است اما آيا جمعيت چند صد ميليوني كشورهايي همچون اندونزي ، مالزي ، پاكستان ، هند ، برخي از كشورهاي افريقايي و ... كه درصد زيادي از آنها مسلمان بوده و به زبان عربي هم تكلم نمي كنند نمي توانند اين جايگاه را احراز كرده باشند؟ بر طبق كدامين آمار و كدامين سند زبان فارسي به عنوان زبان دوم عالم اسلام معرفي شده حال آنكه تنها كشور اندونزي كه داراي 238 ميليون نفر جمعيت است و نود درصد آنان نيز مسلمان هستند به زبان اندونزيايي تكلم مي كنند و هيچ آشنايي و قرابتي با زبان فارسي ندارند. اما شايد بتوان گفت كه زبان فارسي در ميان شيعيان از تعداد متكلمان زيادتري نسبت به زبانهايي همچون اندونزيايي برخوردار است. در اين راستا مي توان گفت كه اين ادعا و توجيه نيز همچون سخن و توجيه قبلي مبتني بر يكي از اين پيش فرض ها مي تواند باشد: اول آنكه صرفاً شيعيان، مسلمان به شمار مي روند و ساير مسلمين اساساً در رديف سنجش و ارزيابي قانونگزار ايراني نبوده است .دوم آنكه مسلمانان متكلم به زبانهاي غير فارسي ( بعد از عربي به عنوان زبان اول عالم اسلام ) فاقد هرگونه معارف و دانش و فرهنگ اسلامي هستند و سوم آنكه حتي مسلماناني كه به زبان فارسي تكلم نمي كنند ماه را بر پيشاني مسلمانان فارسي زبان مشاهده نموده و به اين اتفاق نظر رسيده اند كه زبان فارسي زبان دوم عالم اسلام و معارف و فرهنگ اسلامي است. بطلان گزينه هاي دوم و سوم در اينجا نيز از آفتاب روشن تر است و تنها گزينه اي كه باقي مي ماند آن است كه اساساً قانونگزار ايراني بازهم دست به فرافكني زده و مذهب خويش را تنها مذهب بر حق يك دين جهاني همچون اسلام مي داند . اين امر نيز بي سابقه نبوده و قلم هاي زيادي در مسير شرح تظلماتي كه بر هموطنان غير شيعي كشور وارد مي شود ، فرسوده شده است. تبعيض ديني و مذهبي نيز همچون تبعيضات قومي و ملي تاريخچه مفصلي در اين سرزمين داشته و در واقع شالوده ذهني قرون وسطايي و تنگ نظرانه حاكمان اين سرزمين همواره به دفع هرآنچه غير خود بوده است پرداخته.



نكته ديگري كه نبايد از نظر دور بماند آن است كه هدفي كه بنابر نص صريح قانون مذكور به آن پرداخته شد را مي توان تنها به عنوان صورت ظاهري موضوع در نظر گرفت و اي بسا اهداف ديگري همچون قدرت نمايي، تحليل تدريجي فرهنگ و زبان غير فارس زبانان ايراني (آسيميلاسيون) و سرانجام يكپارچه سازي و زوال كثرت فرهنگي به منظور بسط اقتدار و تحكيم پايه هاي قدرت حاكم و ... در پي آن نهفته باشد.



در ادامه اين ماده واحده "دستگاههاي قانونگزاري ، اجرايي و قضايي كشور و سازمانها ، شركتها و مؤسسات دولتي و كليه شركتهايي كه شمول قوانين و مقررات عمومي بر آنها مستلزم ذكر نام است" موظف به اجراي اين قانون شده اند. همچنين " تمامي شركتها ، سازمانها و نهادهاي مذكور در بند (د) تبصره 22 قانون برنامه دوم توسعه" نيز ملزم به اجراي قانون مذكور هستند. اين نهادها عبارتند از: شركت ملي نفت ايران، سازمان گسترش و نوسازي صنايع ايران، سازمان صنايع ملي ايران، شركت مخابرات ايران، شركت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران ، نهادها و بنيادهايي همچون بنياد 15 خرداد، بنياد مسكن، كميته امداد امام، هلال احمر، سازمان تأمين اجتماعي ، شوراي عالي انقلاب فرهنگي و مؤسسات و شركتهاي تابعه آنها.





2- نادرستي استفاده از واژه "بيگانه" در عنوان و متن ماده واحده

كليه دستگاههاي برشمرده در فوق بر اساس اين قانون موظف هستند "از بكاربردن كلمات و واژه هاي بيگانه در گزارش ها و مكاتبات ، سخنراني ها و مصاحبه هاي رسمي خودداري كنند. همچنين‌ استفاده‌ از اين‌ واژه‌ها بر روي‌ كليه توليدات‌ داخلي‌ اعم‌ از بخش‌هاي‌ دولتي‌ و غيردولتي‌ كه‌ در داخل‌ كشور عرضه‌ مي‌شود ممنوع‌ است‌."



در اين ميان آنچه بطور زننده اي به چشم مي خورد استفاده از واژه "بيگانه" در عنوان و همينطور در متن ماده واحده است. واژه "بيگانه" در لغتنامه دهخدا با معاني نظير غير، ناآشنا، ناخودي ، اجنبي و غريب تعريف شده و حتي در تركيبات اين واژه به معناي دشمن نيز براي آن برمي خوريم كه در اين صورت بايد از قانونگزار پرسيد كه چگونه مي توان از هويت ملي ، وحدت ملي، كرامت انساني و فرهنگ اسلامي دم زد و زبان دو سوم جمعيت ايران را كه غير فارسي است ، بيگانه ناميد؟ اين اقدام درحقيقت بدين معنا است كه متكلمين به زبانهاي غير فارسي را نيز بيگانه ناميده و بنابراين قانونگزار با دست خويش بذر نفرت ، دشمني و كينه ورزي را در سرزمين ايران كاشته و مقدمه اي بسيار مطلوب براي تجزيه و فروپاشي اتحاد ملي همه ايرانيان فراهم آورده است. بايد گفت كه قانونگزار محترم در اين اقدام خويش شايسته دست مريزادي جانانه است! علاوه بر آن، واژه مزبور در واقع به عنوان صفتي براي كليه زبانهاي غير فارسي بكار برده شده و اين موضوع براي قانونگزار آنقدر شفاف بوده كه حتي در ماده يك آيين نامه اجرايي اين قانون كه به شرح تعاريف ، اصطلاحات و واژه هاي بكاربرده شده در قانون مزبور اختصاص دارد ، هيچ نيازي به توضيح و تفسيري در خصوص تلقي خويش از واژه "بيگانه" نديده است. حال آنكه در دنياي مدرن و در جوامع صنعتي اساساً هيچگاه زباني با اين درجه از خشونت مورد هجوم واقع نمي شود اما در ايران كه سرزميني چند مليتي است و ميليونها غير فارس زبان در آن زندگي مي كنند ، اين كار به صورت قانوني و رسمي انجام شده و حتي به آن افتخار نيز مي شود. همچنانكه مدير كل دفتر تبليغات و اطلاع رساني وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي در نخستين همايش مربوط به ماده واحده كه در ژوئن 2010 در اصفهان برگزار شد اين قانون را يك "قانون مترقي" ناميده است.



هرچند ريشه اين تبعيضات و انتساب القاب ناروا به زبانهاي غير فارسي در متن قانون اساسي گنجانده شده كه فارسي را به عنوان تنها زبان رسمي كشور اعلام كرده است، حال آنكه در عصر حاضر اغلب كشورهايي كه از تنوع قومي و ديني برخوردارند پس از كشمكش هاي فراوان به اين نتيجه رسيده اند كه رسميت بخشيدن به صرفاً زبان يك ملت از ملتهاي ساكن در سرزمينشان اقدامي بسيار تنش زا و ناعادلانه است كه نتيجه اي جز قهر و خشم ملتها و در نهايت اقدامات خشونت بار براي كسب استقلال همه جانبه ندارد. حتي در كشور افغانستان كه همسايه ديرين و داراي وجوه تاريخي و فرهنگي بسيار مشتركي با ايران است نيز اين مسأله به روشني به چشم مي خورد و از همين روي است كه قانون اساسي افغانستان، دو زبان فارسي دري و پشتو را به عنوان زبانهاي رسمي دولت افغانستان اعلام كرده و با اين حال تأكيد نموده كه در مناطقي كه گويش وران زباني ديگر زياد باشند ، آن زبان به عنوان زبان رسمي سوم تلقي مي شود. حال آنكه در مجموع زبان فارسي و پشتو زبان مادري هشتاد و پنج درصد از مردم افغانستان بوده و تنها پانزده درصد از مردم به زبانهاي ديگري تكلم مي كنند ولي قانون اساسي به عنوان سند مادر يك دولت ملي، حقوق همين پانزده درصد را نيز در نظر داشته و امكان استفاده از زباني ديگر به عنوان زبان رسمي سوم را در مناطقي كه اين پانزده درصد جمعيت ، متمركز شده اند پيش بيني كرده است.



از سوي ديگر نگاهي به فهرست واژگان مصوب فرهنگستان زبان فارسي به خوبي نمايانگر آن است كه اين فرهنگستان غالباً در پي معادل سازي براي واژگان لاتين بوده و به كلماتي كه در اصل تركي ، كردي يا عربي بوده و در زبان فارسي بسيار مصطلح شده اند ، نپرداخته است ؛ به عنوان مثال مي توان از كلمات "خانم" يا "آقا" كه در اصل كلماتي تركي هستند نام برد. در قانون مورد بحث نيز فرهنگستان زبان فارسي به عنوان مهمترين مرجع تشخيص واژه بيگانه از غير بيگانه شناخته شده و اين موضوع در تبصره هاي 1 تا 4 و نيز تبصره 7 قانون مذكور مورد تصريح قرار گرفته است. بدين اعتبار مي توان چنين نتيجه گرفت كه اين قانون صرفاً در مواردي قابل اعمال خواهد بود كه واژه مورد استفاده از يكي از زبانهاي لاتين مشتق شده و نمي تواند در مورد واژگان زبانهاي مختلف مليت هاي ايراني مصداق يابد. اين موضوع در آيين نامه اجرايي قانون مذكور به انحاء مختلف مورد نظر قرار گرفته و بعنوان مثال ماده 4 آيين نامه اجرايي چنين اشعار مي دارد: "آن دسته از كلمات عربي و همچنين بعضي از واژه هاي متعلق به ساير زبانها كه از ديرباز در زبان فارسي رواج يافته و هم اكنون جزيي از زبان فارسي محسوب مي شود يا واژه ها و اصطلاحات عربي برگرفته از متون و معارف و فرهنگ اسلامي كه با بافت زبان فارسي معيار همخواني و تناسب داشته باشد، واژه بيگانه تلقي نمي شود."



3- نگاهي به محتواي مواد 6 ، 12 و 16 آيين نامه اجرايي

ماده 6 آيين نامه اجرايي نيز بر همان معناي ماده 4 اشاره مي كند؛ اين ماده چنين اشعار مي دارد: " افرادي كه علاوه بر زبان فارسي به يكي از زبانهاي خاص اقليت هاي ديني شناخته شده در قانون اساسي يا گويش هاي محلي و قومي رايج در بعضي مناطق ايران سخن مي گويند، مجازند از اسامي خاص متعلق به آن زبان يا گويش در نامگذاري محصولات و مؤسسه ها و اماكن مربوط به خود در همان مناطق استفاده كنند." هرچند كه اين ماده خود حداقل داراي دو ايراد اساسي مي باشد. اول اينكه صرفاً اقليت هاي ديني شناخته شده در قانون اساسي را واجد "زبان" دانسته و براي وصف زبان اقوام و ملل غيرفارس ساكن ايران نظير تركها ، كردها، عربها و ... از كلمه "گويش محلي و قومي" استفاده مي كند. گو آنكه به عنوان مثال ، زبان تركي گويشي از زبان فارسي بوده كه به صورت قومي و محلي استفاده مي شود. حال آنكه اگر معيار كثرت جمعيت را در نظر بگيريم مي توان به جرأت گفت كه متكلمين به زبانهايي نظير تركي چند صد برابر متكلمين به زبانهايي نظير كليمي(زبان عبري) كه يكي از اقليت هاي ديني شناخته شده در قانون اساسي مي باشند،است. پس چگونه است كه قانونگزار اين واقعيت را از نظر دور داشته و زبان يك ملت را در حد يك گويش قومي و محلي تنزل مي دهد! دومين ايراد اساسي مذكور بر اين ماده آن است كه اين ماده چنين مجاز مي دارد كه غير فارسي زبانان از "اسامي خاص متعلق به زبان هاي خاص اقليت هاي ديني يا گويش هاي محلي و قومي رايج در بعضي مناطق ايران" در نامگذاري محصولات و ... "درهمان مناطق" استفاده كنند. آيا اين قسمت از ماده بدان معنا است كه اگر به عنوان مثال محصولي در آذربايجان يا كردستان توليد شد و توليد كننده نامي تركي يا كردي بر آن نهاد اين محصول نبايد در ساير مناطق كشور مورد استفاده قرار گيرد؟! يا اگر مؤسسه اي در يكي از اين مناطق ايجاد شد و نامي بومي براي خود برگزيد آيا اين مؤسسه حق ندارد در ساير مناطق كشور به نام خود فعاليت هايش را گسترش دهد و به عنوان مثال شعبه اي تأسيس كند؟!



از سوي ديگر تناقض ماده 6 آيين نامه با ماده 12 آن نيز چشم گير است. در ماده 12 چنين مي خوانيم : "دستگاههاي يادشده در ماده 2 اين آيين نامه كه به كارگاهها، كارخانه ها، اماكن توليدي و تجاري و خدماتي پروانه تأسيس و پروانه كسب يا بهره برداري يا اجازه توليد و ادامه فعاليت مي دهند موظفند پيش از صدور پروانه و اجازه توليد و ادامه فعاليت به متقاضيان ابلاغ كنند تا نسبت به تغيير نام مؤسسه يا محصولات خود و گزينش نام فارسي اقدام كنند." لازم به ذكر است كه دستگاههاي يادشده در ماده 2 آيين نامه مشتمل بر كليه دستگاههاي قانونگزاري، اجرايي و قضايي كشور و ... است. به نحوي كه مي تواند دربردارنده كليه مراكز صدور هرگونه مجوز توليدي يا خدماتي شود. از جمع اين دو ماده چنين برمي آيد كه از سويي هيچ نهاد ذيصلاحي اجازه صدور پروانه يا مجوز توليد يا كسب و ادامه فعاليت به افرادي كه نام غير فارسي براي توليدات يا خدمات و مؤسسه خود برمي گزينند ندارد و از سوي ديگر مطابق ماده 6 غيرفارسي زبانان مجازند از اسامي خاص متعلق به زبان يا گويش خود در نامگذاري محصولات و مؤسسه ها و اماكن مربوط به خويش در همان مناطق استفاده كنند.



در ماده 16 آيين نامه نيز وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامي مكلف به صدور اخطاريه نسبت به متخلفين از ماده 12 و متعاقباً ارجاع مراتب به حوزه انتظامي محل شده است، حال آنكه ماده 12 اساساً نسبت به اشخاص حقوقي و نهادهاي دولتي و نيمه دولتي صادركننده مجوز فعاليت، تعيين تكليف كرده است و نه نسبت به اشخاص حقيقي. با اين حال همواره مي توان خبرهايي از اين دست را در اخبار مشاهده كرد كه چندين واحد صنفي و يا توليدي مستند به اين ماده با اخطار و يا حتي پلمب محل به دليل عدم تعويض اسم غير فارسي به فارسي مواجه شده اند.



4- نتيجه گيري

تمامي اين موارد نشانگر آن است كه قانون مزبور بدون مطالعه و توجه لازم تنظيم و به تصويب رسيده حال آنكه تصويب چنين قوانيني بدون انجام تحقيقات و مطالعات همه جانبه اساساً كاري مهمل و صرفاً واجد انگيزش مناقشات بسيار است. كافي است به اين موضوع توجه شود كه پس از گذشت 14 سال پس از تصويب اين قانون هنوز هم امكان اجراي آن به نحو كامل فراهم نيامده و در مواردي هم كه به بهانه اجراي اين قانون مزاحمتي براي ايرانيان غيرفارس زبان ايجاد شده هيچ نتيجه اي به جز خشم و تنفر از زبان فارسي و فارس زبانان درپي نداشته است. اينها همه ناشي از بي تدبيري قانونگزاري است كه هنوز هم قادر به تشخيص و تمييز حوزه هاي خصوصي افراد از حوزه عمومي نيست و يا در تعيين مصداق اين حوزه دچار انحراف بسيار است به نحوي كه نامگذاري كه در همه جوامع متمدن بخشي از حقوق افراد به شمار مي رود، به مثابه ابزاري براي قدرت نمايي بكار رفته و به شكاف هرچه بيشتر فرهنگي در ميان جامعه چند مليتي ايران دامن مي زند. نگاهي تطبيقي به عملكرد دولت ايران و آنچه كه در جوامع مدرن مي گذرد به خوبي نمايانگر ضعف و كاستي در سيستم قانوني ايران است.كشورهاي مهاجرپذيري همچون كانادا در عين حال كه همواره بر نقش چشمگير مهاجرين در ميزان رشد اقتصادي و فرهنگي خويش تأكيد مي ورزند بر اين نكته نيز واقف بوده و هستند كه براي جلب و حضور مهاجريني از دهها مليت مختلف لزوماً بايد به ارزشهاي فرهنگي اين ملل نيز احترام گذارد. به عنوان مثال نامگذاري براي فرزند يا محل كسب به زبان مادري هر يك از مهاجرين يكي از بديهي ترين حقوق شناخته شده افراد در اين كشور به شمار مي رود به نحوي كه چهره متنوع بازارها و يا حضور تعداد كثيري دانش آموز با اسامي متنوع غير انگليسي يا فرانسوي زبان( كه زبانهاي رسمي دولت كانادا هستند) زيبايي و تكثر فرهنگي خاصي به اين كشور بخشيده است. تنوع فرهنگي حاصله از اين وسعت نظر نه تنها خطري براي دولت مركزي محسوب نمي شود بلكه يكي از اركان قدرت و افتخارات اين كشور است. در نقطه مقابل دولت ايران با تصويب قوانيني نظير قانون مورد بحث نه تنها هرگز مقصد خوبي براي هيچ مهاجري به شمار نمي رود بلكه حتي مردم خويش را نيز متواري ساخته و ميل به ترك سرزمين آباء و اجدادي و پناه بردن به سرزمينهاي ديگري كه حقوق اوليه اي همچون نامگذاري فرزند يا محل كسب و كار به زبان مادري را براي همه ساكنين صرف نظر از مليت به رسميت مي شناسند را در ايشان تقويت مي كند. به گونه اي كه در مقياس جهاني ايران يكي از مهمترين كشورهاي مهاجرفرست دنيا به شمار مي رود.



در حقيقت، با وضع قوانين تبعيض آميز و ايراد سخنراني هاي متعدد از سوي مقامات رسمي در وصف فضايل يك زبان و تلقين مداوم اين نكته كه تنها زبان فارسي هويت بخش و نشانه وحدت ملي همه ايرانيان است نمي توان به اعتبار اين زبان افزود بلكه اين ارج گذاري و احترام به همه زبانهاي ايراني است كه مي تواند منشأ چنين فضايلي قرار گيرد. همين احترام متقابل است كه مي تواند دوام و بقاي يك زبان در شرايطي كه اجبار قانوني و تحميل دولتي وجود نداشته باشد را تضمين كند و بر غناي آن حتي توسط ايرانيان غيرفارس زبان كه امروزه به نحو متقابل به زبان فارسي به عنوان زبان بيگانه و با ناخشنودي مي نگرند، بيفزايد.



و سخن آخر آنكه نقد قوانين موضوعه مرتبط با حقوق مليتهاي مختلف غير فارس در ايران مي تواند دربردارنده موضوعات متنوعي از جمله حق آموزش به زبان مادري و نقد اصل 15 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، حق دسترسي به دادرسي عادلانه توسط ايرانيان غيرفارس و... باشد كه بررسي همه جانبه آنها مجالي بسيار وسيع مي طلبد. با اين حال نگارنده كوشيد تا در اين مختصر تنها به يكي از قوانين مرتبط با حقوق ايرانيان غير فارس بپردازد. اگرچه در سالهاي اخير روشنفكران ايراني بسياري از ميان فارس زبانان و غيرفارس زبانان به نقد قوانين مصوب و عملكرد نظام سياسي فعلي و دلايل شكست نظام سياسي قبلي پرداخته اند اما در غالب موارد كلي گويي و ناديده گرفتن جزئيات باعث شده كه يكي از مهمترين ريشه هاي نارضايتي عمومي مردم از نظرها مغفول بماند. حال آنكه توجه به وجود و اجراي قوانيني نظير قانون "ماده واحده ممنوعيت بكارگيري اسامي، عناوين و اصطلاحات بيگانه" كه در ميان قوانين كلي و پراهميت ديگر گم شده است، مي تواند به تفكيك حوزه خصوصي افراد از حوزه عمومي كه نتيجه بلافصل آن كوتاه كردن دست قدرت حاكم از حوزه خصوصي و تأمين حقوق اوليه بشري و رفع چالش هاي ايجاد شده در اين خصوص است، كمك شايان توجهي كند.



ستاره باداشيان

مونترال - ١٢ اگوست ٢٠١٠