"آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"ندان "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي"نه

مئهران باهارلي

١٩١٨ده آراز`ين قوزئيينده عوثمانليلارين گيريشيم و كؤمه‌يي ايله قورولان دئوله‌ت، رسمي اولاراق "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" آدلانديريلميشدي. بوندان اؤنجه او بؤلگه ائتنيك و جوغرافي آزه‌ربايجان اولسا دا، سيياسي بير بيريم اولاراق آزه‌ربايجان آدلانميردي. عوثمانليلارين – خليل پاشا`نين- بو آدي سئچمه‌كده‌ن آماجي، عئيني دؤنه‌مده گونئي آزه‌ربايجاندا مجد السلطنه افشار اورومي واليلييينده قوردوقلاري حاكيميييه‌تين- عوثمانلييا قوشولمازسا- آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي ايله بيرله‌شمه‌سينين يولونو آچماقدي.

عوثمانليلارين آراز`ين قوزئييني سيياسي اولاراق ايلك كز آزه‌ربايجان آدلانديرمالاري، چوخ دوغرو و اوزاق گؤروشلو بير اؤنله‌م، آنجاق اكسيك ايدي. اونلار ايلك باشدان يئني قورولان جومهورييه‌تي "قوزئي آزه‌ربايجان تورك جومهورييه‌تي" آدلانديرمالي ايديله‌ر. او زامان، بونو ياپماغا گوج و يئتگيله‌ري ده واردي. بئله‌جه هم ائتنيك آزه‌ربايجان`ين ايكييه بؤلوندويو گرچه‌ييني وورقولاميش اولارديلار، هم ده قوزئي و گونئيده ياشاماقدا اولان عئيني خالقين تورك اولان ميللي كيملييني، داها سونرالار روسييا و ايران طره‌فينده‌ن آزه‌ري و آزه‌ربايجانلي`يا ده‌ييشديريلمه‌سي و يوخ ائديلمه‌سينين اؤنونو كسميش اولارديلار. آنجاق بو تاريخي فورصه‌ت الده‌ن قاچيريلدي و سوويئتله‌رين قورولماسي ايله "آزه‌ربايجان خالق جومهورييه‌تي" بو كز "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدلانديريلدي.

سوويئتله‌ر چؤكونجه آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي" بيچيمينده دوزه‌لتمه‌سي اوچون يئني تاريخي بير فورصه‌ت يارانميش اولدو. آنجاق بو سفه‌ر ده بو فورصه‌ت يؤنه‌تيجيله‌رين روسييانين اوزون سوره‌لي سؤمورگه‌چي سيياسه‌تله‌رينده‌ن ائتگيله‌نمه‌له‌ري و ميللي آچيدان كيمليكسيزله‌شمه‌سينده‌ن دولايي قاچيريلدي. كيمسه بئله بير گيريشيمده بولونمادي و ياپيلماسي گره‌كدييي ده قامو اويوندا تارتيشيلماغا آچيلمادي.

سون دؤنه‌مده ايراندا تورك ميللي بيلينجله‌نمه‌سينين يوكسه‌ليشه گئچمه‌سي و گونئي آزه‌ربايجاندا ميللي دئموكراتيك ساواشيمينين گوجله‌نمه‌سينه قوشوت اولاراق، ايران ايسلام جومهورييه‌تي و پان ايرانيست گوجله‌ر، آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينا قارشي تهديد و سالديرقان توتوملاريني آرتيرميشلاردير. بو دوغرولتودا ولي-يي فقيه علي خامنه‌يينين اؤزونون قوندارديغي ايران-ي شومالي ويا قوزئي ايران دريمي (تئرميني) فارس سيياسي اده‌بيياتينا داخيل ائديلميشدير. ساورولان بو تهديد و سالديرقان توتوملار دوغرودان آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين وارليغيني هده‌ف آلميشدير.

دوروم بؤيله ايكه‌ن، گئچه‌ن يوزايلده ايكي كز الده‌ن قاچيريلان فورصه‌ت بير يول داها ياخالانميش و ياپيلان تاريخي يانليشليغين دوزه‌لتيلمه‌سينه اويقون و الوئريشلي اورتام يارانميشدير. بوگون آزه‌ربايجان رئسپوبيكاسينين رسمي آديني "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديرمه‌نين تام زامانيدير.

آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي بو گيريشيمي تكجه ايران`ي سيخيشديرماغا يؤنه‌ليك، گؤسته‌رمه‌ليك بير مانئورا و گئچيجي پيروپاقاندا آراجي دئييل، تاريخي بير يانليشليغي دوزه‌لتمه‌ك و تاريخين اؤنونو آچان بير گيريشيم اولاراق گؤرمه‌ليدير. بورادا ديققه‌ت ائديلمه‌سي گره‌كه‌ن باشقا اؤنه‌ملي بير قونو، "رئسپوبليكا" آديندان قورتولما و شيمالي كلمه‌سي يئرينه "قوزئي" كلمه‌سينين ايشله‌ديلمه‌سي گره‌كليليييدير. "رئسپوبليكا" كلمه‌سي روسييا سؤمورگه‌چيلييينين قالينتيسي و فارسجادان آلديغيميز عره‌بجه "شيمالي" كلمه‌سي، فارس بويوندوروغونا گيرمه‌نين بليرتيسيدير. بونلارين هر ايكيسي ايسه توركلوكده‌ن قاچمانين گؤسته‌رگه‌سيدير. بو دورومدا ياپيلماسي گره‌كه‌ن ايش، "آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي" آدينين، "شيمالي آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسي"نا دئييل، "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سيدير.

بو آرادا گونئي آزه‌ربايجان تورك سيياسي تشكيلات و شخصييه‌تله‌رينين بيرگه رسمي بيلديريله‌ر يايينلاياراق آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسينين رسمي آدينين "قوزئي آزه‌ربايجان (تورك) جومهورييه‌تي"نه ده‌ييشديريلمه‌سي گيريشيمينه دسته‌ك وئرمه‌له‌ري و داهاسي بو گيريشيمين ياپيلماسيني آزه‌ربايجان رئسپوبليكاسيندان آچيقجا ايسته‌مه‌ليديرله‌ر.

Azǝrbaycan Respublikasından Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝtinǝ

Mehran Baharlı

1918dǝ Araz`ın quzeyindǝ Osmanlıların girişim vǝ kömǝyi ilǝ qurulan devlǝt, rǝsmi olaraq “Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti” adlandırılmışdı. Bundan öncǝ o bölgǝ Etnik Azǝrbaycan vǝ Coğrafi Azǝrbaycan olsa da, Siyâsi bir birim olaraq Azǝrbaycan adlanmırdı. Osmanlıların –Xǝlil Paşa`nın- bu adı seçmǝkdǝn amacı, eyni dönǝmdǝ Güney Azǝrbaycanda Mǝcd –ül Sǝltǝnǝ Afşar Urumu vâliliyindǝ qurduqları hâkimiyyǝtin- Osmanlıya qoşulmazsa- Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝti ilǝ birlǝşmǝsinin yolunu açmaqdı.

Osmanlıların Araz`ın quzeyini siyâsi olaraq ilk kǝz Azǝrbaycan adlandırmaları, çox doğru vǝ uzaqgörüşlü bir önlǝm, ancaq ǝksik idi. Onlar ilk başdan yeni qurulan cumhuriyǝti “Quzey Azǝrbaycan Türk Cumhuriyǝti” adlandırmalı idilǝr. O zaman bunu yapmağa güc vǝ yetgilǝri dǝ vardı. Belǝcǝ hǝm Etnik Azǝrbaycan`ın ikiyǝ bölündüyünü gǝrçǝyini vurqulamış olardılar, hǝm dǝ Quzey vǝ Güneydǝ yaşamaqda olan eyni xalqın Türk olan milli kimliyini, daha sonralar Rusiya vǝ İran tǝrǝfindǝn Azǝri vǝ Azǝrbaycanlıya dǝyişdirilmǝsi vǝ belǝcǝ yox edilmǝsinin önünü kǝsmiş olardılar. Ancaq bu târixi fürsǝt ǝldǝn qaçırıldı vǝ Sovyetlǝrin qurulması ilǝ Azǝrbaycan Xalq Cumhuriyǝt bu kǝz Azǝrbaycan Respublikası adlandırıldı.

Sovyetlǝr çöküncǝ Azǝrbayan Respublikasının adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti” biçimindǝ düzǝltmǝk üçün yeni târixi bir fürsǝt yaranmış oldu. Ancaq bu sǝfǝr dǝ bu fürsǝt yönǝticilǝrin Rusiyanın uzun sürǝli sömürgǝçi siyasǝtlǝrindǝn etgilǝnmǝlǝri vǝ milli açıdan kimliksizlǝşmǝsindǝn dolayı qaçırıldı. Kimsǝ belǝ bir girişimdǝ bulunmadı vǝ yapılması gǝrǝkdiyi dǝ qamuoyunda tartışılmağa açılmadı.

Son dönǝmdǝ İranda  Türk milli bilinclǝnmǝsinin yüksǝlişǝ geçmǝsi vǝ Güney Azǝrbaycanda milli demokratik savaşımın güclǝnmǝsinǝ qoşut olaraq, İran İslam Cumhuriyǝti vǝ Paniranist güclǝr, Azǝrbaycan Respublikasına qarşı tǝhdid vǝ saldırqan tutumlarını artırmışlardır. Bu doğrultuda Vǝli-yi Fǝqih Əli Xamnneyinin özünün qondardığı İran-e Şimali vǝya Quzey İran dǝrimi (termini), Fars siyâsi ǝdǝbiyatına dâxil edilmişdir. Savrulan bu tǝhdid vǝ saldırqan tutumlar doğrudan Azǝrbaycan Respublikasının varlığını hǝdǝf almışdır.

Durum böylǝ ikǝn, geçǝn yüzildǝ iki kǝz ǝldǝn qaçırılan fürsǝt bir yol daha yaxalanmış vǝ yapılan târixi yanlışlığın düzǝltilmǝsinǝ uyqun vǝ ǝlverişli zǝmin yaranmışdır. Bugün Azǝrbaycan Respublikası`nın rǝsmi adını “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirmǝnin tam zamanıdır.

Azǝrbaycan Respublikası bu girişimi tǝkcǝ İran`ı sıxışdırmağa yönǝlik, göstǝrmǝlik bir manevra vǝ geçici pıropaqanda aracı deyil, târixi bir yanlışlığı düzǝltmǝk vǝ târixin önünü açan bir girişim olaraq görmǝlidir. Burada diqqǝt edilmǝsi gǝrǝkǝn başqa önǝmli bir qonu, “Respublika” adından qurtulma vǝ “Şimali” kǝlmǝsi yerinǝ “Quzey” kǝlmǝsinin işlǝdilmǝsi gǝrǝkliliyidir. “Respublika” kǝlmǝsi, Rusya sömürgǝçiliyinin qalıntısı vǝ Farscadan aldığımız Ərǝbcǝ “Şimali” kǝlmǝsi, Fars boyunduruğuna girmǝnin bǝlirtisidir. Bunların hǝr ikisi isǝ Türklükdǝn qaçmanın göstǝrgǝsidir. Bu durumda yapılması gǝrǝkǝn iş, “Azǝrbaycan Respublikası” adının, “Şimali Azǝrbaycan Respublikası”na deyil, “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsidir.

Bu arada Güney Azǝrbacan Türk siyasi tǝşkilat vǝ şǝxsiyǝtlǝrinin birgǝ vǝ rǝsmi bildirilǝr yayınlayaraq, Azǝrbaycan Respublikasının rǝsmi adının “Quzey Azǝrbaycan (Türk) Cumhuriyǝti”nǝ dǝyişdirilmǝsinǝ dǝstǝk vermǝli vǝ dahası bu girişimi Azǝrbaycan Respublikası`ndan açıqda istǝmǝlidirlǝr.