«آذری» سؤزو تاریخ زیبیل‌قابیسینا آتیلمالیدیر!
اورین مقدم

بعضاً بعضی دوستلار سوروشورلار کی بیر بئله درگیلرده، کیتابلاردا و حتی دانیشیقلاردا «آذری» کلمه‌سینه توخونماقلا، اونا قارشی دوروب و اونون ایشلتمگینی رد ائدیب، اونو قوللانانلاری توپارلاییرلار. بس نه‌دن بیر سیرا تورک ـ آذربایجان عالیملری یازدیغی مقاله‌لر و حتی بئله دانیشیقلاریندا «آذری» سؤزوندن بوللوجاسینا یارارلانیرلار؟ ایستر «آذری تورکجه‌سی» کیمی و ایسترسه «آذریلر» کیمی! حتی بیر گون نوید ـ آذربایجان درگیسیندن ده بئله بیر سورغو ائدیلمیشدی. (الو نوید بؤلومونده) و خوصوصیله پروفسور زهتابی اؤرنک وئریلمیشدی. خاطیرلاییرام «نوید ـ آذربایجان» نشریه‌سی بو آنلامدا بیر جاواب یازمیشدی کی پروفسور زهتابی ایشله‌دن «آذری» ایله کسروی ایشله‌دن «آذری» آراسیندا فرق واردیر. اساساً زهتابی رحمتلیک «آذری»‌نی تورک دیلی و آذربایجانلی آنلامیندا ایشلَتمیشدیر.

دوغروسو من اؤزوم بو جاوابلا هئچ راضیلاشا بیلمه‌دیم. باشقا سؤزله، جاوابدا گلن سؤزلر بوسبوتون دوز اولسالاردا، لاکین کافی نظره گلمه‌ییردیلر. ائله بو اساسدا بو قیسا یازیدا «آذری» سؤزو حاقدا دانیشماق ایستردیم. بورادا کسروی و اونون تؤر ـ تؤکونتولرینه جاواب وئرمک مقصدینده دئییلیک. اونلار او زامانین دورومونا اویغون بیر پارا اویدورمالارا اَل وورموش و مادی ـ معنوی ایستکلرینه ده چاتمیش و ایندیلیکده ده اونلارین اویدوردوغو سؤزلرین تام بوش و یئرسیز و قوندارما اولدوغو بللَنمیشدیر. بورادا مقصد اؤز آذربایجانلی و آذربایجانچی یازیچیلاریمیز وَریندن ایشله‌نن «آذری» سؤزونه توخونماقدیر!

بو یازیچیلاریمیزدان نه‌دن «آذری» سؤزونو ایشله‌دیرسینیز و اونو نه آنلامدا ایشله‌دیرسینیز ؟ سورغوسونو سوراندا، «آذری، آذربایجان سؤزوندن آلینمیش و معناسی هامان تورک آذربایجانلی و آذربایجان تورکجه‌سیدیر.» جاوابینی آلیریق. شوبهه‌سیز بونلار کسروی کیمی «آذری» سؤزونه باخماییرلار و اونو یالنیز آذربایجان سؤزونون قیسادیلمیشی کیمی ایشله‌دیرلر. آما بیزجه بو ایش علمی اساسلارا دایانماییر :

1. «آذربایجان» بوتون بیر کلمه‌دیر. باشقا سؤزله اونون تشکیل وئریجی عونصورلری هله‌لیک تام بللَندیرلمه‌میشدیر. بیر سیرا کیمسه‌لر اونو «آتورپاتکان» سؤزوندن و بعضیلری «آذ + ار + بای + کان» سؤزلریندن تؤرنمه بیلیرلر. اونون کؤکونو فارس، ائرمنی و باشقا دیللرده ده آختارانلار بئله واردیر. بونلارین هامیسی گؤستریر کی «آذربایجان» سؤزونون نه اولدوغو، نه آنلام داشیدیغی هله‌لیک، بوتونلوکله بللی دئییل. بئله‌لیکله بو سؤزو پارچالاییب، سونونا شکیلچی (اَک) آرتیرماق تامامیله غئیر ـ علمی بیر ایش اولاجاقدیر.

2. بعضیلری «آذربایجان» سؤزوندن «آذر» سؤزونو اساس و تمل بیلیرلر. بونلار ایکی قروپدورلار. آذر = اود + اَر = اود گؤزتچیسی و آذر = آذ (آس) + ار = آس قوومونون کیشیسی، و بئله لیکله بیز «آذر»لریک دئیه، اونون سونونا بیر شکیلچی‌نین آرتیریلماسینی دوز و علمی سانیرلار.

3. «آذری» سؤزو تاریخده ایسلامدان سونراکی عصیلرده، عرب یازیچیلاری طرفیندن کیتابلاردا یازیلمیشدیر. «الآذریه»، «الآذربیجه» و ... کیمی واریانتلاری کیتابلاردا گؤزه دَییر و بو نئچه جور یازیلمالار بو شوبهه‌نی دوغورور کی «الآذربایجانیه» سؤزو ایسته‌نیلمه‌دن تکجه کاتیبلرین یانلیشلاری واسیطه‌سیله بئله‌نجی بیر فورمایا دوشموشدور. یعنی اصلی هامان «الآذربایجانیه» ایمیش و سونرالار کاتیبلر اونو یازدیقدا، نوسخه گؤتوردوکده «الآذربیجه» و «الآذریه» فورمالارینا دوشموشدور.

4. اساساً هر بیر آذربایجانلیدان سن نه‌سن؟ سن کیمسن؟ سورغونوسو اولونورسا، «من تورکم، آذربایجانلی‌یام و دیلیم ایسه تورکودور» یانیتی آلیناجاق. بو دوروم یوز ایللردن بری بئله ایمیش و اینشاا...دا بئله اولاجاقدیر. آنجاق کئچمیش یوز ایلده، خوصوصیله شورویده گئدن سولچولوق حرکاتی و سونرالار ایستالینیستی فعالیتلر نتیجه‌سینده آیدینلار، روشنفیکیرلر و اؤزللیکله سولچولار و سووئتچیلر ایچینده، حاکیم روسلارین یایدیغی «سیز تورک ـ تاتار دئییل‌سینیز، سیزین دیلینیز تورکجه دئییل، بلکه سیز آذری و دیلینیز ایسه آذری ـ آذربایجانجادیر» دوشونجه‌سی یئر آلماغا باشلادی. روسیانین ایچریسینده اولان موسلمان تورکلری بیر ـ بیریندن آییرماق اوچون اونلاری چئشیدلی جومهوریلر آراسیندا بؤلمکله، دیللرینه ده تورک دیلی یئرینه، آذری ـ آذربایجانجا، اؤزبکجه، قازاخجا، اویغورجا، و ... آدلاری وئریلدی.

بو تایدا ایسه هامان یورودولن سیاستلر ایجرا اولوندو. تورک آذربایجانلیلارا «سیز آذری و دیلینیز آذری‌دیر» دئمکله، اونلاری اصیل تورک ـ آذربایجان هویتلریندن آییرماق ایسته‌دیلر. سونرالار بو سیاستلر، اؤزللیکله قوزئی آذربایجاندا یورودولن آذری ـ آذربایجانجا بحثی، حتی بئله سولچو اولمایان یازیچیلاریمیز و آیدینلاریمیزا دا ائتکی بوراخاراق، اونلاری دا «آذری» سؤزونو (البته تورک ـ آذربایجانلی آنلامی اولاراق) ایشلتمگه یؤنلتدی. بئله بیر سیاستلر نتیجه‌سینده تورکلوک و تورک دیلی یالنیز تورکیه‌لیلره قالدی.

5. هامییا بللیدیر کی بیر میلتین دیلینی، اؤزللیکله اسکی میلتلر سیراسیندا اولان بیر اولوسون دیلینی اونلارین یاشادیغی اراضی آدییلا ایفاده ائتمک اولماز. البته اولا بیلسین کی اؤلکه‌لری‌نین آدی اونلارین آدیندان و دیللری آدیندان گؤتورولسون کی او باشقا بیر سؤزدور.

بیز اگر آذربایجان سؤزونون بسیط بیر سؤز اولماسینا قاییل اولماساق و اونو « آذر + بایجان» سؤزلریندن تؤرنمه سانساق (اگر آذربایجان سؤزو بسیط و ساده بیر سؤز نظرده آلینیرسا، اوندا اونو پارچالاییب، شکیلچی آرتیرماق یانلیش بیر ایش اولاجاقدیر. بونا بنزر کی «خوراسان» سؤزونو پارچالاییب، خوراسان اهلیندن اولان بیر شخصه خورلی ـ خوری (خُری) دئیک کی موسلماً دوز دئییل) یئنه ده «آذری» سؤزونون ایشلتمه‌سی دوز اولمایاجاق. «ی» شکیلچیسی عرب دیلیندن گلن بیر اَک دیر و بیزیم اونون یئرینه «لی و جا» اَکلریمیز اولان یئرده، اوندان یارارلانماق اصلاً علمی و میلی بیر ایش دئییل. بو اساسدا «آذری» سؤزو یئرینه (منسوبیت بیلدیرن چاغ) «آذرلی» سؤزونو ایشلتمه‌لی‌ییک. «آذری» سؤزو (دیل آنلامیندا) اوسته سؤیلدیگیمیز کیمی اصلاً دوز دئییل و بو آرادا حتی «آذربایجانی» (دیل آنلامیندا) و «آذربایجانجا» سؤزلری ده ابدا علمه دایانان سؤزلر دئییللر. حتی اگر «آذربایجانجا» سؤزو دوز ساییلسا دا (دئدیک کی اساساً دوز دئییل آنجاق سووئتلر دؤوروندن تاسوفله هله ده قوزئی آذربایجاندا ایشله‌نیلیر.) اوندا یئنه ده «آذری» سؤزو یئرینه « آذرجه» سؤزونو ایشلتمه‌لی‌ییک. (بیر داها دا قئید ائدک کی بیر میلتین دیلی‌نین آدی، اؤزللیکله قدیمی بیر اولوسون دیلی آدی اونون یاشادیغی یئرین آدیندان توتولماز.)

«آذری» سؤزو عرب فورمالی بیر سؤزدور و مدنیتلی بیر میلّت ایدیعاسیندا اولدوغوموز حالدا هارالی اولدوغوموزو یابانجی بیر سؤزله و یابانجیلار بیزی او آدلا تانیدیغی سؤزله ایفاده ائتمگیمیز گولونج بیر ایش ساییلا بیلر و عاغیلا سیغمازدیر.

بئله‌لیکله گؤرونور کی تاسوفله هله ده یاشلی یازیچیلاریمیز و چوخ ـ چوخ آز حاللاردا گنج یازیچیلاریمیز آراسیندا ایشله‌نیلن «آذری» سؤزو نه قدر یئرسیز و یانلیشلیقلا یاناشی بیر سؤزدور. بونودا آرتیریم کی بعضاً بیر سای یازیچیلاریمیزدان بئله بیر ایشه اَل آتمالاری‌نین سببینی سوردوقدا، «من ایسته‌ییرم میلت بیلسین کی آذری هامان تورکدور، آذربایجانلیدیر و نه کسروی دئدیگی کیمی فارس کؤکلو بیر میلت» جاوابینی آلیریق کی یازیچیلاریمیزین صاف اورکلیگی و خیدمت ائتمه آماجلاریندان سو ایچیر. آنجاق «آذری» سؤزونون تورکجه‌میزده نه قدر اساس‌سیز اولدوغونو بیر یاندان و هله ده سیاست عالمینده هامان کسروی دئین کیمی آنلانیلماسینی گؤردوکده، «آذری» سؤزونون بیزیم یازیلاردا هر منظورلا ایشله‌دیلمه‌سی‌نین نه قدر ضررلی اولدوغونو دویماق ائله ده چتین بیر ایش دئییل.

حؤرمتلی اوخوجولارین دَیرلی نظرلرینی بو قونودا گؤزله‌ییریک.

· یازیلیش تاریخی : 24 / 2 / 81

· بو یازی امیرکبیر بیلی‌یوردونون اؤیرنجی ‌باخیشی آدلی اؤیرنجیسل درگیسی‌نین 4 ـ‌جو سایی‌سیندا (81 ـ‌جی ایلین اونونجو آیی (اوغلاق)) باسیلمیشدیر.