شاعیرلریمیز بیزی و دیلیمیزی نئجه آدلاندیریرلار؟ *

اؤزؤنو تانیمایان تانریسینی دا تانیماز؟ حضرت علی (ع)

• محمدرضا هیئت

آنا دیلیمیزین آدی نین نه اولدوغو البته کی، خلقیمیزین اکثریتی اوچون خصوصا اویدورولموش تاریخ کتابلارینی اوخومایان، داها دوغروسو، اوخوماغینا قادر اولمایان خلق کوتله سی اوچون بللی دیر. خلقیمیز، عصرلردیرکی، اؤزونو تورک ودیلینی ده تورکی ( تورکجه ) آدلاندیریر وهر زامان وهر یئرده اونو جسارتله دیله گتیریر. آنجاق تاسفلر اولسون کی، بوگون، آنا دیلیمیز ایستر قوزئی آزربايجاندا، ایستر ده ایراندا مختلف آدلارلا ایفاده اولونور وهرکس اؤز سلیقه سینه گؤره اونا آد وئریر. بواویدورما جریان 1936- نچی ایلده استالین ین گؤستریشی ایله باشلاندی. استالین، مسلمان تورک خلقلرینی بیر- بیریندن آییرماق و اونلارین کئچمیشینه یاد اولان باغلارینی قیرماق نیتی ایله سوویت لر بیرلیگینده تورک آدی نین سیلینمه سینی امر ائتدی وهر زامان تورکی آدلانان دیلیمیز، او گوندن بری آزربايجان دیلی اولاراق قیده آلیندی، طبیعی دیرکی استالین ین یاراتدیغی او دهشتلی وضعیتده بونا آچیقجا اعتراض ائتمک امکانسیزایدی. او دورکی، خلق یاواش- یاواش بو اویدورمالارا ایناندی وتورک سؤزو یالنیز تورکیه لیلر حققینده ایشله ندی وزامان- زامان خلق اؤزو تورکلویونو واصلینده کیملیگینی اونوتدو. تورکلویه قارشی آپاریلان بو تبلیغات او قده ر گوجلو تاثیر بوراخدی کی، حتی قوزئی آزربايجان مستقیل اولدوقدان سونرا داهی بو مسئله چوخلو تارتیشمالارا سبب اولدو وچؤزولمه میش بیر پروبلئم کیمی قالدی. بو جریان آز بیرسوره ایچینده ایراندا دا اؤز تاثیرینی گؤستردی. کومونیزمه اویانلار واستالین ین آغزیندان چیخانی صیرف حقیقت کیمی قبول ائده نلر « آزربايجانجا» سؤزونو « تورکجه» یه ترجیح ائتدیلر ویازیلاریندا تورک سؤزونو ایشلتمکدن چکیندیلر. آنجاق بونلارا باخمایاراق « تورک» (تورکی) سؤزو خلقین دانیشیق دیلینده اؤز حیاتینا داوام ائتدی. طبیعی دیرکی، بو مسئله عیرقیچی پهلوی رژیمی نین خوشونا گلمیردی. اودورکی، سوویتلرده آپاریلان و اؤز فیکیرلرینجه اوغورلو ساییلان سیاست، ایراندا دا پهلویلر طرفیندن تطبیق ائدیلدی و « سیز تورک دئییلسینیز، سیزه بو دیلی موغوللار زوراکیلیقلا قبول ائتدیرمیشلر» - دئیه خلقیمیزی مانقورتلاشدیرماغا قالخدیلار. بو سیرادا کسروی نین اویدوردوغو قوندارما « آذری» سؤزو اونلارین ایشینی آسانلاشدیردی و بئله لیکله ایراندا بو جریان سرعتلندی وبیر سیرا غافیل انسان اونا قوشولدو. یوخاریدا قیساجا ایضاح ائتدیگیمیز بو« آد قویما» سؤز یوخ کی، علمی دئییل، سیاسی گؤروشلرین سونوجو اولموشدور. آنجاق شوکورلر اولسون کی ایراندا اسلامی انقلابین غلبه سی و او تایدا، قوزئی آزربايجانین کومونیزم وروس امپراتورلوغوندان قوپوب، مستقیل لیگه قووشماسی بو مسئله نین سیاستدن اوزاق، علمی شکیلده حل ائدیلمه سینه ال وئریشلی شرایط یاراتمیشدیر.

شبهه سیز، دیلیمیزین آزربايجانجا، آذری، آزربايجان دیلی و... کیمی مختلف آدلارلا آدلانماسی دیلیمیزی سئونلری راحاتسیز ائتمکده دیر وبو مسئله نین تئزلیکله حل ائدیلمه سی ان واجب مسئله لردن ساییلیر. « وارلیق » درگیسینده باشقا ساحه لرده اولدوغو کیمی بو ساحه ده ده جدی آددیملار آتیلاراق دیلیمیزین آدی نین تثبیت ائدیلمه سی اوغروندا چالیشیلمیش ودرج ائدیلن علمی مقاله لرله بو مسئله دوزگون شکیلده آراشدیریلمیشدیر.(1) بیزبورادا، همین آراشدیرمالارین داوامی اولاراق مسئله نی باشقا یؤندن اله آلیب گنجه لی نظامی دن باشلایاراق شهریارا قده ر کی بیرچوخ بؤیوک شاعرلرین اثرلریندن اؤرنکلر وئرمکله دیلیمیزین آدی نین نه اولدوغونو اونلارین دیلی ایله آچیقلاماغا چالیشاجاغیق.

1- گنجه لی نظامی :

اثرلرینی فارسجا یازدیغینا باخمایاراق، گنجه لی نظامی، تورک سؤزونو ایستر حقیقی معناسیندا، ایسترسه ده مثبت مجازی معنالاردا ان چوخ ایشله دن شاعیرلردن دیر. او، بوتون اثرلرینده تورکلویونو آچیقجا سؤیله- میش واونلا هرزامان اؤیونموشدور. البته نظامی نین یاشادیغی دؤرو ومحیطی نظره آلساق بومسئله داها بؤیوک اهمیت کسب ائده ر. بیلیندیگی کیمی نظامی بیرطرفدن اؤزونو خلقه واونون دیلینه یاخینلاشدیرماق ایسته سه ده باشقا طرفدن یعنی حاکیم طبقه طرفیندن تورکجه یازماقدان چکیندیریلمیشدیر و بومسئله شاعیرین «لیلی ومجنون » اثرینده شیروانشاهین دیلیندن آشاغیداکی کیمی اؤز عکسینی تاپمیشدیر:

در زیور پارسی و تازی
این تازه عروس را طرازی
ترکی صفت وفای ما نیست
ترکانه سخن سزای مانیست

عینی زاماندا، نظامی تورک دیلینه لاییقینجه ده یر وئرمه ین محیطیندن ده شکایت ائدیر.

ترکی ام را درین حبش نخرند
لاجرم دوغبای خوش نخورند
( تورکجه می بو حبش لیکده آلان یوخ
دوغبانی بیر یئمک دئیه سایان یوخ) (2)

نظامی، اثرلری نین مثبت قهرمانلاری نین تورک اولدوغونو چئشیدلی یوللارلا گؤسترمکده دیر. م . ا . رسولزاده یازیرکی: « حتا هفت پیکر منظومه سی نین فانتزی باخیمدان ان پارلاغی اولان قارا کؤشک پرنسی- نین حکایه سینده کی نارین وجودلو تورک کرالیچه سی نین آدی بئله « تورکناز» دیر:

گفت من ترک نازنین اندام
از پدر ترکناز دارم نام (3)

« مخزن الاسرار » اثرینده، شاعیر، تورکلویو گؤیلره قالدیراراق، تورکلری عدالتلی انسانلارکیمی تصویرائدیر:

دولت ترکان چو بلندی گرفت
مملکت از داد پسندی گرفت
چونکه تو بیدادگری پروری
ترک نه ای هندوی غارتگری


« اسکندرنامه» اثرینده ده تورکلرین آدی فخرله چکیلمکده دیر:

زه کوه خزر تا به دریای چین
همه ترک بر ترک بینم زمین

همین اثرده، شاعیر، روسلارا اولان نفرتینی بیلدیرمکده، یئنه ده تورکلوک قوه سیندن فایدالانیر:

ز پیکان ترکان این مرحله
توان ریخت برپای روس آبله

باشقا بیر یئرده گئنجه لی نظامی، تورک اولدوغونو آچیقجا بیان ائدیر:

پدر برپدر م مرا ترک بود
به فرزانگی هریکی گرگ بود (4)

گؤروندویو کیمی بؤیوک شاعیریمیز هئچ زامان اؤزونو آذری و دیلینی آزربايجان دیلی آدلاندیرمامیش، عکسینه فرصت تاپینجا تورکلویونو قابارتماغا چالیشمیشدیر. بونلاردان علاوه نظامی اؤز اثرلرینده تورکجه مفهوملار وآتا سؤزلریندن ده بول- بول فایدالانمیشدیر. (5)

م. ا . رسولزاده نظامی یه خطابا یازدیغی قیسا بیرشعرینده اونون تورکلویونه اشاره ائدیر. بو شعر رسولزاده نین ده دیلیمیزین آدینا مناسبتینی گؤسترمک اوچون دقته لایق دیر.

فارسچیلیغی یوخ اونون
تورکلویه چوخ باغلی دیر
قافقاز دئیه ذوق آلار
روسدان جانی داغلی دیر
گؤزل قادین تیپلری
یا تورک یا قافقازلی دیر
شبهه سی یوخدور کی او،
بیر آزربايجانلی دیر.


2- امیر علیشیر نوائی :

یوخاریدا سریله دیگیمیز کیمی استالین ین فرمانی ایله « تورک دیلی» ایفاده سی لهجه آدلاریله عرض ائدیلدی و تورکجه یه آزربايجاندا « آزربايجانجا » دئییلدیگی کیمی اؤزبکستاندا دا « اؤزبکجه» آد وئریلدی. حالبوکی اوندان اؤنجه اؤزبک دیلی ویا اؤزبکجه ایفاده لری هئچ بیر یئرده ایشلنمه میشدی. اؤزبکلرین (جیغاتیلارین) ان بؤیوک شاعیری وعمومیتله تورکلرین ان گؤرکملی ادبی شخصیتی اولان امیرعلیشیر نوائی ده دیلیمیزین آدی باره سینده اؤز فیکیرلرینی بیلدیرمیشدیر. او، لیلی ومجنون اثری نین مقدمه سینده اونون یازیلما سببینی آچیقلارکن دئییر:

چون فارسی اردی نکته شوقی
آزراق ایدی آندا تورک ذوقی
اول تیل بیله نظم بولدی ملفوظ
کیم فارس آنقلار اولدی محفوظ
من تورکجه باشلایان روایت
قیلدیم بو فسانه نی حکایت
کیم شهرتی چون جهانا تولقای
تورک ائلیگه داقی بهره بولقای
نئچون کی بوگون جهاندا اتراک
کؤپ دور خوش طبع وصافی ادراک (6)

نوائی یازیر مشهور « سداسکندر» مثنویسینده ده بئله یازیر:

سانا آ نچا حق لطفی واقع دورور
کی تا تورک الفاظی شایع دورور
بو تیل بیرله تانظم ارور خلق ایشی
یقین قیلمامیش خلق سندیک (سنین تک) کیشی

نوائی « محاکمه اللغتین» آدلی اثری نین مقدمه سینده شاعیرلرین تورکجه یازماقدان چکیندیکلری نین سببلرینی آختاراراق تورکجه نین سؤن درجه گوزل وزنگین بیر دیل اولدوغونوثبوت ائتمگله چالیشیر. آشاغیدا همین مقدمه دن نقل ائده جگیمیز سطیرلردن ده آیدین اولورکی نوائی هئچ زامان دیلینی جیغاتای ویا اؤزبک دیلی آدلاندیرمامیشدیر:

« آنادیلیم اوزرینده دوشونمه یه باشلادیم، تورکجه نین درینلیکلرینه دالینجا گؤزلریمه اون سگگیز مین عالمدن داها یوکسک بیرعالم گؤروندو. بو عالمین ناخیشلار، زینتلر ایچریسینده گئنشله نن گؤیو، دوققوز گؤیدن داها یوکسک ایدی. اورادا نئچه فضیلتلر، نئچه اوجالیقلار خزینه سینه راست گلدیم. بو خزینه نین اینجیلری، اولدوزلارین لعل- جواهیرلریندن داها دا پارلاق ایدی. بو عالمین گول باخچالارینا گیردیم. گوللری فلکین گونشیندن داها پارلاق ایدی. هر طرفینده گؤ زله گؤرونمه ین، ال چاتمایان داها نه لر واردی، نه لر...

آمما بو مخزنین ایلانی قان تؤکن دی و گوللری نین تیکانی سایسیز- حسابسیزدی. بیزیم تورک شاعرلریمیز بو قورخولو وتیکانلی یوللاردان چکیندیکلری اوچون تورکجه نی بوراخیب گئتمیشلر.

... تورکجه نین فضاسیندا طبیعتیمین آتینی چاپدیردیم، خیالیمین قوشونو قانادلاندیردیم. وجوانیم بو خزینه دن سؤن درجه قیمتلی داشلار، ده یرلی اینجیلر آلدی. کؤنلوم بؤ گول باخچاسی نین دورلو چیچکلریندن، اوجسوز- بوجاقسیز، گؤزه ل قوخولاری اییله دی.

ظن ائدیلمه سین کی، منیم تورکجه نی اؤیمم تورک اولدوغومدان و طبیعتین سؤزلره تورکجه آلیشماسیندان وفارسجانی بیلمه دیگیمدن ایره لی گلیر. اصلینده فارس دیلینی اؤیرنمک اوچون هئچ کیمسه منیم قده ر غیرت گؤستر مه میش و بو دیلین دوغروسونو ویانلیشینی منیم قده ر یاخشی اؤیرنمه میشدیر... (7)

3- محمد فضولی:

آزربايجانین ان بؤیوک غزل شاعیری اولان فضولی اصلینده آزربايجان یئرلیسی دئیلیندر. بیلیندیگی کیمی او عراق تورکلریندن اولوب، بایات طایفا سینا منسوب دور. آنجاق هئچ بیر شاعیر اونون قده ر آزربايجانلیلار اوچون دوغما اولماییب. چونکی فضولی نین دیلی بیزیم دیلیمیز وسؤیو بیزیم سؤیوموز دور. او، بیزیم دیلیمیزین شاعیری دیر. او دورکی، فضولی نین دیلیمیزین آدینا مناسبتی خصوصی اهمیته مالیک دیر. گؤره سن فضولی اؤزونو ودیلینی نه آدلاندیریردی؟

ای فیض رسان عرب وتورک عجم
قیلدین عربی افصح اهل عالم
ائتدین فصحای عجمی عیسی دم
من «تورک» زباندان التفات ائیله مه کم

بو فضولی نین دوعاسی دیر و نئجه ده گؤزه ل دوعادیر!

محمد فضولی « لیلی ومجنون» اثری نین یازیلماسینی سؤیلرکن بئله دئییر:

لیلی - مجنون عجمده چوخدور
اتراک ده اول فسانه یوخدور.

باشقا بیر یئرده:

اول سببدن فارسی لفظیله چوخدور نظم کیم
نظم نازک تورک لفظیله ایکن دوشوار اولور
منده توفیق اولسا بو دوشواری آسان ائله رم
نو باهار اولجاق تیکاندان برگ گول اظهار اولور

4- سیدابوالقاسم نباتی:

نباتی نین آشاغیداکی شعرینه منجه هئچ بیر ایضاح لازیم دئییل.

بچه تورکم، دیلیم تورکی، کلامیم هجو مجو
خان چوبانی، جان آلان، جان جانی گؤزلر گؤزلریم

5- سید عظیم شیروانی:

سید عظیم، آزربايجانین گؤرکملی شاعیرلریندن وصابرین اوستادی اولموشدور. او، عبید ذاکانی نین مشهور «موش وگربه» ( سیچان و پیشیک) اثرینی فارسجادان ترجمه ائدیب اونا شعریله قیسا بیر مقدمه یازمیشدیر. همین مقدمه ده اثری آزربايجان و یاآذری دیلینه یوخ تورکجه یه چئویردیگینی بیان ائدیر:

نقل ائله دیم گل سنه بیر داستان
فارسی ایله نقل ائله ییب باستان
تورکی ایله من اونوتحریر ائدیم
کؤنلونو شاد ائت سنه تقریر ائدیم...

6- میرزه علی اکبر صابر:

صابر، ضیالیلیغی، دوشونجه سی، دونیا گؤروشو و ایجتماعی مسئله لره مناسبتی ایله شهرت قازانمیش وبؤیوک شاعیردیر. او، هربیر مسئله ده اولدوغو کیمی دیل مسئله سینده ده گئرچکچی اولموشدور. بونا مثال اولاراق، بیر نفرین یازدیغی « عثمانلیجادان تورکجه یه ترجمه» سؤزونه صابرین اعتراضینی گؤسترمک اولار:

عثمانلیجادان ترجمه تورکه بونو بیلمم
گئرچک یازییور گنجه لی یااینکی هنک دیر
مومکون ایکی دیل بیر- بیرینه ترجمه آمما
عثمانلیجادان ترجمه تورکه نه دئمکدیر؟

شعردن گؤروندویو کیمی حتا آنادولو تورکلری نین دیلینه عثمانلی دیلی دئییلن زامان آزربايجانلیلارین دیلینه تورک دیلی دئییلیردی. اؤزو ده تورکیه لیلر طرفیندن دئییل، آزربايجانین خلق شاعری صابر طرفیندن.

صابردن باشقا بیر میثال

تصنیف اولونوب تازه کتب تورک دیلینده
هرکس اوخویوب علمله بیدار اولاجاقدیر.

7- میرزه علی معجز شبستری:

دیلیم تورکی، سؤزوم ساده، اؤزوم صهبایه دلداده
منیم تک شاعیرین البت اولار کاساد بازاری
دونن شعریله بیر نامه آپاردیم شاه ایرانه
دئدی تورکی نمی دانم، مرا تو بچه پنداری؟
اؤزو تورک اوغلو تورک آمما دئییر تورکی جهالت دیر
خدایا مضمحل قیل تختدن بو آل قاجاری.

8- میرزه علی لعلی:

حیرتده قویدو عالم اسلامی « شرق روس» (8)
یوزدن نقابین آچدی بو « تورکی» زبان عروس

9- آلماس ایلدیریم:

منیم ایمانیم بیر عشقیم، اؤزوم بیر
بیر چشمه دن آخدیم قاینار گؤزوم بیر
تورک اوغلو تورکم من مردم سؤزوم بیر
یول وئر، یول وئر اؤز یوردوما گئدیم من

فیرتینالی بورالیسان
اسکی درددن یارالیسان
سوران اولسا هارالیسان
سؤیله تورکدور سویوم آراز
سنه اولماز دویوم آراز
10- احمد جواد:

آزربايجان انگلیس لر طرفیندن اشغال اولوندوغو زامان احمد جاواد اعتراضینی آشاغیداکی بیتلرله بیلدیرمیش، عینی زاماندا اؤزونو ده ( آزربايجانلیلاری) تورک آدلاندیرمیشدیر:

داماغیندا چاناققالا آغیسی
سنمی سن تورک ائلی نین یاغیسی
اسلام دونیاسینی اؤلوم چالغیسی
اؤلوم نیتی ایله یاخان انگلیس
........................
سن باغلا هر یولو، سونگوم تئز آچار
اوچ آیدا گلنلر اوچ گونده قاچار
ظن ائتمه قورشونوم هاوالی اوچار
تورک دور بو قورشونو آنان انگلیس

باشقا بیر یئرده:

اوخونور آلنیندا درین بیر تاسا ( کدر)
قوجا تورک، سن نه دن باتدین بو یاسا

11- صمد وورغون:

یاندیریلان کتابلار:

... سؤیله سنمی خور باخیرسان منیم شعر دیلیمه
قوجا شرقین شهرتی دیر فضولی نین غزلی!
سنمی « ترک...» دئییرسن اولوسوما، ائلیمه
داهیلره سود وئرمیشدیر آزربايجان گؤزه لی
قوجا شرقین شهرتی دیر فضولی نین غزلی!

12- محمد حسین شهریار:

آزربايجانلیلار آراسیندا شهریارین شعرلرینی اوخومایان تاپیلسا دا، ائشیتمه ین تاپیلماز. او، دیلیمیزین یاساق اولدوغو بیر دؤروده بو دیلین شاه اثرینی ( حیدربابایا سالام ) یاراتدی و تورکجه نین یئنی دن جانلانماسیندا بؤیوک رول اوینادی. اؤزو دئمیشکن:

تورکونون ده جانین آلمیشدی حیاسیز طاغوت
من حیات آلدیم اونا حق اوچون احیا ائله دیم

شهریار دا اؤزوندن اؤنجه کی شاعرلرکیمی آنادیلینی تورکجه آدلاندیریر وبیر دفعه ده اولسون بئله «آزربايجانجا» «آذری» و « آزربايجان دیلی» ایفاده لرینی ایشلتمیر:

تورکون دیلی تک سئوگیلی، ایستکلی دیل اولماز
اؤزگه دیله قاتسان بو اصیل دیل اصیل اولماز

تورکون مثلی، فولکلورو دونیادا تک دی
خان یورقانی کند ایچره مثل دیر میتیل اولماز
تورکو واللاه آنالار اوخشاری، لایلای دیلی دیر
دردیمی من بو دوا ایله مداوا ائله دیم
بیزده اسلاما قاییتدیقدا گلین ال بیر اولاق
تورکلرین هر ایکی دونیاسی قایتسین یئرینه

مقاله میزین سونوندا بیر نئچه مسئله یه اشاره ائدیب، سون حؤکمو اوخوجولاریمیزا بوراخیریق.

1-معلوم اولدوغو کیمی هربیر دیلین آدی مملکتین ویا معین بیر جوغرافی منطقه نین دئییل، او دیلده دانیشان خلقین آدیندان آلینیر. او دورکی، ایران دیلی، عربستان دیلی، سوریه دیلی، آمریکا دیلی، قطر دیلی... ایفاده لری نه قده ر گولونج گؤرونورسه، آزربايجان دیلی ایفاده سی ده بیر او قده ر گولونج دور. آزربايجانجا سؤزونه گلینجه دئمه لییک کی « آزربايجانجا» نین « آزربايجان دیلی» ایله فرقی « فارسجا» ایله « فارس دیلی» نین فرقی قده ردیر. دئمه لی بو دا ان آزی اونون قده ر مضحک دیر.

2-آذری سؤزو تامامیله اویدورمادیر. چونکی بو نه مملکت ( اراضی) آدی دیر نه ده خلق آدی. کیمسه « آذر» ویا « آذری» آدینا بیر اؤلکه ویا بیر خلقی تانیمیر. آذری سؤزو آزربايجان سؤزونه بنزه دیگی اوچون بعضی لری نین یانیلماسینا سبب اولموشدور.

3-داها اؤنجه ده دئدیگیمیز کیمی خلقیمیزین تام اکثریتی عصرلر دیرکی اؤزونو تورک ودیلینی ده تورکی آدلاندیریر. بوتون شاعیرلریمیزده ( حتا فارسجا یازان شاعیرلریمیز) دیلیمیزین آدینی « تورک دیلی» دئیه ایشلتمیشلر. بیزده آتا- بابالاریمیزین بیزه یادگار قویدوقلاری بو دیلی اونلارین اؤزلری کیمی آدلاندیرمالی ییق. فقط ایکی ویا بیر نئچه تورک لهجه سینی مقایسه لی شکیلده آد چکدیگیمیز زامان دیلیمیزه « آزربايجان تورکجه سی» دئیه بیله ریک.

1- اوجمله دن باخ: دوکتور جواد هیئت، درباره نام و موقعیت زبان ترکی آزربايجانی، وارلیق سایی 4 و 3 ، 1361- نچی ایل
2- محمدامین رسولزاده، آزربايجان شاعیری نظامی، ملی اگیتیم باسیم ائوی، آنکارا 1951 3- یئنه اورادا
4- شفاهی خلق ادبیلتیمیزدا « قورد» سؤزو بیر چوخ حالاردا بیلیجی آنلامینی داشیمیش ونظامی ده « گرگ» سؤزونو تورکجه مجازی معنادا ایشله تمیشدیر.
5- آرتیق معلومات اوچون باخین: دوکتور جواد هیئت، نظامی نین خمسه سینده تورکجه سؤزلر، مفهوملار وآتالار سؤزلری، وارلیق سایی 1- 80 ، 1370- نچی ایل
6- علیشیر نوائی، لیلی ومجنون، حاضیرلایان: اولکوچلیک، تورک دیل قورومو یایینلاری، آنکارا1996
7- مولود اولوغ تکین ییلماز، تورک خلقلری نین اورتاق آتا- بابالاری، آزربايجان تورکجه سینه کؤچورن: دوکتور فاضل قارااوغلو، گؤی تورک نشریاتی، باکی 1997
8- 1905- 1903- نچی ایللرده تفلیسده محمدآغا شاهتاختلی طرفیندن یایینلانان تورکجه غزئته.
*- وارلیق درگی سی 19-نچی سایی یای 1376 ص 53 ده ن 59 قده ر