آدلار Adlar

گونتاي گنجالپ

آدلار Adlar

عصرلر بويونجا قرآن اوزرينه آچيقلامالار وئريلميش و توپلومون ديني گؤروشلريني، ديني دويغولاريني بو يوللا يؤنلنديرمه يه چاليشميشلار. زامان آخیشی ایچینده بو آچیقلامالارا اؤنجه عرب سونرا دا فارس میللییتچیلیگی قاریشمیشدیر. عرب ديليني بيلمه ين تورکلر ايسه قرآني زورلا اوخويان ساوادسيز بير آخونددان اوشاقلارينا آد تاپماق اوچون ايستکده بولونموشلار. اصلینده ایسه بو داورانیش سویسوزلاشمانین، دیلده یابانجیلاشمانین باشلانقیج نؤقطه سی اولموشدور. دين و سيياست ايچ-ايچه گيرديکجه سياسي ايسلام تورکلرين ميلت کيمي تاريخدن سيلينمه سي، تورک ديلي نين يوخ ائديلمه سي اوچون بير آراجا دؤنوشموشدور. بو دوروما قارشي چيخااراق قرآن و پئيقمبرين داورانيشلاري اوزَرينه گئرچکچي و علمي ياناشان آچيقلاييجيلار ايسه یوخ ائدیلمیشلر. بو باسقي ندني ايله بير چوخ آچيقلامالار ايما و رمزلرله بديعي ادبيياتدا اؤز عکسيني بولموشدور. مودئرنلشمه، قلوباللاشما و توپلوملارين بيلگيلنمه سي دين آنلاييشيني دا دييشديرمکده دير. اؤزلليکله مودئرن فلسفه و مودئرن مئتودولوژی ايسلام دونياسي نين يارديمينا گلميش، بو دونياني سرت قارانليقلاردان قورتارماق ايسته ميشدير. مودئرن دونيانين دوشونجه پلانينداکي گتيریلري ايسلام اؤلکه لري آيدينلاري نين ذهنينه تاثير ائتديکجه يئني هئرمئنوتيک (ديني متنلرين شرحي) ياناشمالار اورتايا چيخير. اؤرنَگين ويتگئنيشتئينين ديل فلسفه سيندن يولا چيخاراق قرآني عربجه نين ان اوستون ديل اثري و پئيقمبري ده عربجه ني اؤز نفسينده درينلشديرن، ديلين ياراديجيليق ايمکانلاريني اؤز معريفتينده مرکزلشديرن شخص کيمي آنلايانلار اورتايا چيخماقدادير. بوتون بونلارين هاميسي سئوينديريجيدير. بوتون بونلارين هاميسي عنعنه وي اينانيش اوزرينه شوبهه گتيرديگي اوچون علميدير. هر عصرين اينسانلاري اؤز علمي نايلييتلرينه گؤره هئرمئنوتيک دَيَرلنديرمه گليشديرمه ليدير. ديني متنلر اوزَرينه پلورال (چوغولچو) آچيقلامالار گئرچکليگين، دوغرولارين تثبيتينه يارديمچي اولا بيلر. بو شکيلده اولدوغو زامان، دين بير اوووچ سؤزده دينچي نين اينحيصاريندان چيخيب، اؤزونه مخصوس درک ائديلمه سورجيني ياشار، اؤز ديالئکتيکاسيني اولوشدورار.

بوگونکو ايران موحيطي گئنيش تاريخي- ديني تجروبه لره تانيق اولموشدور. موطلق و دييشيلمز قايدالار کيمي اورتايا آتيلان ديني شرحلر چوخ سرت و چتين سوسيال پسيکولوژي شکيللنديرميشدير. ايسلام اورتا چاغي نين تعليملري اساسيندا اينسانلار حئيثييتسيزلشديريلميش، شخصييتسيزلشديريلميش و قوللارا دؤنوشدورولموشلر. بو ذهنيت اوزَرينه آرديجيل اولاراق ايدئولوژي سرمايه ياتيريلميشدير. خوصوصن صفوي قارانليغی بو گئنيش جوغرافييانين اينسانلاريني قورخونج قارانليقلارا و قورخولارا سؤوق ائتميشدير. ندن؟ چونکو ايسلامين تعليملرينه گؤره اينسان يالنيز تانري نين قولودور. آنجاق صفوي قارانليغي شيعه اهليني 14 معصومون دا قولو ائتدي. صفويلردن باشلاياراق " محمدقولو"، "عليقولو"، "حسنقولو"، "عباسقولو"، "مئهديقولو"، " حاجيقولو" کيمي آدلار چوجوقلارا وئريلدي. بوتون بو آدلار اوشاغي ايلک گوندن اعتيبارن شخصييتسيزلشديرمه يه باشلاميشدير. چوجوق اؤز کيمليگيني درک ائتمه يه باشلارکن قول اولدوغونو سئزميشدير. صفويلرين باشلاتديغي بو قولچولوق پروژه سينده داها سونرا "شاهقولو" کيمي ايسملر و ايجتيماعي ستاتوسلار اورتايا چيخدي. 16- جی عصردن اعتيبارن، غربده رئنئسانس آيدينليغي باشلارکن، آذربايجان صفوي ذهنييتي نين قارانليغينا گؤمولدو. يعني غربده هومانيزم حرکتي بوتون دوشونجه لرين مرکزينه اينسانين اعتيباريني، حئيثيتيني يئرلشديرديگي زامان، صفويلر اينساني حئيثييتسيزلشديرير و اونو دوغوشدان قول اولاراق تانيملاييردي. داها سونرا " قاپي قوللاري"، "آقا قوللاري" کيمي شکيللنميش اولان صفوي ذهنيتي بير آن بئله، اينسانين دوشونجه سيني آزاد بوراخمادي. هر آن کؤله ليگي، قولچولوغو، قولدورچولوغو تلقين ائتدي. شيعه جرياني نين اويدوردوغو 14 معصومون قولو اولماغا آليشان اينسانلار اؤزگورلوگون نه اولدوغونو آنلايا بيلمز دوروما گتيريلديلر. آذربايجان اهاليسي نين ايچينده "قولو" ايله بيتن سايسيز- حسابسيز آدلارا راست گلمک اولار. ذهني اسارته محکوم ائديلميش آتا-آنا ائولادينا "...قولو" آديني وئرمکله ايلک گوندن اوشاغينا اؤزگورلوگو آشيلامير، کؤله ليگين نئجه بير "نعمت" اولدوغونو تلقين ائدير! بئله بير پسيکولوژيني اؤز نفسينده دايما داشييان بير ميلت نئجه اؤزگور اولا بيلر؟ اؤزگولوک بير دوشونجه و معنوي فعاليتين نتيجه سيدير. دوشونجه و معنوي فعاليتين بيريجيک ياراديجي و آچيقلاييجيسي ديلدير. اگر بير ديل کؤله ليگي نعمت سايان سؤزلري اؤز وارليغيندا بارينديريرسا، او زامان بو ديل نه دوشونجه آراجي اولا بيلر، نه ده اؤزگولوک قاوراملاريني اورتايا قويا بيلر. صفويلردن سونرا ديليميزه يوکلنن "قول"چولوق ايلک اؤنجه بيزي ذهني باخيمدان کؤله ليگه سوروکله دي. روحن و ذهنن کؤله ليگه تسليم ائديلميش بير توپلومون ميللي کيمليگي، ميللي تورپاقلاري ايشغال ائديلر. هر بير آد زامان و اوزايدان (فضادان) پارچالار احتيوا ائدر. يعني بير اينسانين وار اولماسيني اونون آدي بيلديرميش اولور. وار اولان اينسان، زامان و فضانين ايچينده بير وارليقدير و بو وارليغي بير آد بللي ائدر. اؤزگورجه دونيايا گلن بير اينسان اسارت و کؤله ليک چاغريشديران بير آدلا (عليقولو، وليقولو، رضاقولو) کؤله ليگه محکوم ائديلير. هئچ بير سوچ ايشله مه دن دوغوشدان اسارته محکوم ائديلير. نئجه؟ يعني بير اينسانين حئيثيتي، شرفي و شخصيتي کؤله ليک دوغوران بير آدين ايچينده حبس ائديلير. مودئرن آنلاملا سؤيلسک، گونوموزده آذربايجاندا (او تايلي- بو تايلي) آدلارين اکثرييتي اينسان حاقلاري فلسفه سينه ضيددير. بو آدلارلا مودئرن ميلت اولماق اولماز. آذربايجاندا يايقين اولان عرب- فارس آدلاري نين دوغوردوغو اؤزگه چيليک ايسه یئنه ده اینسان حاقلاری فلسفه سی ایله ضدیت تشکیل ائدیر. " لشمک "، "لاشماق" شکيلچيلري تاريخ بويو تورکلره مخصوص بير اولايدير. اؤنجه ائولادلاريميزا قويدوغوموز آدلاردا گويا ايسلام آدي آلتيندا عربلشديک، سونرا فارسلاشديق، داها سونرا دا روسلانلاشديق. يازارلار دا شاهنامه دن آدلار تاپيب اثرلرينه "تهمينه"، "زاور" يئرلشديرديلر. آذربايجاندا آنتروپونيملر آچيسيندان بير آراشديرما آپاريلسا، " بو يئرلرده عرب قوللار ياشايير" قناعتينه گلمک اولار. اکثر آدلار عربجه و"قولچولوغو" ايله بير يئرده. يقین کی، بئله سورولارلا قارشيلاشان موحافيظه کار ديلچيلر " يوخ جانيم، بو آدلار، او جومله دن قولچولوق بيزده وطنداشليق حاققي قازانيب، بونلاري ديليميزدن آتا بيلمريک. آتساق، ديليميز آخساق اولار."- دئيه جکلر. اصلینده ايسه آزادليق دايما نه لرينسه آتيلماسي ايله مومکون اولور. هئچ بير شئيي آتا بيلمه ين اولوسلار اسارتي اؤز روحلاريندا داشييارلار. ائولادلاريميزي اسارته تسليم ائدن صفوی جهالتيندن واز کئچمه نين زامانيدير. سؤز کونوسو ميلت اولماقديرسا، بو، ايلک اؤنجه ديلدن و ديلده کي آدلاردان باشلار. آدلاردا کؤله ليک چاغريشديران سؤزلرين کؤلگه سينه سيغينماق سوسيال پلاندا داورانيش پوزوقلوغو يارادير. يعني کؤله لرين داورانيشلاري بلليدير. کؤله لر کؤله ليکلرينده شخصيتلريني ايتيرديکلري کيمي، قولچولوغو، کؤله ليگي تلقين بير آدين آلتيندا دا فرد اؤزو بيلمه دن شخصيت آنلاييشيني ايتيرميشدير. بو ايتکي ايسه شاه ايسماعييلدان باشلاميشدير. نه يازيق کي، بؤيوک آتاتورکون باشلاتديغي آدلاردا ميلليلشمه دئوريميني آذربايجاندا باشلاداجاق قطعيتلي و ميللي ليدئر يئتيشديره بيلمه ديک. سانکي تاريخ بو ميسيونو گوبئي آذربايجان ميللي حرکتينه يوکله ميشدير. توپلوم آليشديغي جهالتيندن آيريلماق ايسته مز. آنادولو تورکلري نين عوثمانلي جهالتيندن آيريلماق ايستمه ديکلري کيمي. بير ليدئر لازيمدير کي، مينيلليک بو جهالتي اؤز بيلگيسي، ايرداسي ايله ييخا بيلسين. بو باخيمدان تورک دونياسي، باشدا گونئي آذربايجان اولماق اوزره دايما آتاتورک دوهاسينا احتيياج دوياجاقدير.

آدلاریمیز تاریخده فیکیر پلانیندا مغلوب ائدیلمیشلیگیمیزین گؤسترگه سیدیر. آدلار اولوسلارین تاریخی و مدنی ستاتوسلارینی تابلوولاشدیرار.

27.07.2007

G

üntay Gəncalp

Adlar

Əsrlər boyunca Quran üzərinə açıqlamalar verilmiş və toplumun dini görüşlərini, dini duyğularını bu yolla yönləndirməyə çalışmışlar. Zaman axışı içində bu açıqlamalara öncə ərəb, sonra da fars milliyətçiliyi müdaxilə etmişdir. Ərəb dilini bilməyən türklər isə Quranı zorla oxuyan savadsız bir axunddan uşaqlarına ad tapmaq üçün istəkdə bulunmuşlar. Əslində isə bu davranış soysuzlaşmanın, dildə yabancılaşmanın başlanqıc nöqtəsi olmuşdur. Din və siyasət iç-içə girdikcə siyasi islam türklərin millət kimi tarixdən silinməsi, türk dilinin yox edilməsi üçün bir araca dönüşmüşdür. Bu duruma qarşı çıxaaraq Quran və peyqəmbərin davranışları üzərinə gerçəkçi və elmi yanaşan açıqlayıcılar isə yox edilmişlər. Bu basqı nədəni ilə bir çox açıqlamalar ima və rəmzlərlə bədii ədəbiyatda öz əksini bulmuşdur. Modernləşmə, qloballaşma və toplumların bilgilənməsi din anlayışını da dəyişdirməkdədir. Özəlliklə modern fəlsəfə və modern metodologiya islam dünyasının yardımına gəlmiş, bu dünyanı sərt qaranlıqlardan qurtarmaq istəmişdir. Modern dünyanın düşüncə planındakı gətiriləri islam ölkələri aydınlarının zehninə təsir etdikcə yeni hermenotik (dini mətnlərin şərhi) yanaşmalar ortaya çıxır. Örnəyin Vitgenişteinin dil fəlsəfəsindən yola çıxaraq Quranı ərəbcənin ən üstün dil əsəri və peyqəmbəri də ərəbcəni öz nəfsində dərinləşdirən, dilin yaradıcılıq imkanlarını öz mərifətində mərkəzləşdirən şəxs kimi anlayanlar ortaya çıxmaqdadır. Bütün bunların hamısı sevindiricidir. Bütün bunların hamısı ənənəvi inanış üzərinə şübhə gətirdiyi üçün elmidir. Hər əsrin insanları öz elmi nailiyətlərinə görə hermenotik dəyərləndirmə gəlişdirməlidir. Dini mətnlər üzərinə plural (çoğulçu) açıqlamalar gerçəkliyin, doğruların təsbitinə yardımçı ola bilər. Bu şəkildə olduğu zaman, din bir ovuç sözdə dinçinin inhisarından çıxıb, özünəməxsus dərk edilmə sürəcini yaşar, öz dialektikasını oluşdurar.

Bugünkü İran mühiti geniş tarixi-dini təcrübələrə tanıq olmuşdur. Mütləq və dəyişilməz qaydalar kimi ortaya atılan dini şərhlər çox sərt və çətin sosial psixologiya şəkilləndirmişdir. İslam orta çağının təlimləri əsasında insanlar heysiyətsizləşdirilmiş, şəxsiyətsizləşdirilmiş və QULLARA dönüşdürülmüşlər. Bu zehniyyət üzərinə ardıcıl olaraq ideoloji sərmayə yatırılmışdır. Xüsusən Səfəvi qaranlığı bu geniş coğrafiyanın insanlarını qorxunc qaranlıqlara və qorxulara sövq etmişdir. Nədən? Çünkü islamın təlimlərinə görə insan yalnız Tanrının quludur. Ancaq Səfəvi qaranlığı şiə əhlini 14 məsumun da qulu etdi. Səfəvilərdən başlayaraq “məhəmmədqulu”, “əliqulu”, “həsənqulu”, “abbasqulu”, “mehdiqulu”, “hacıqulu” v s kimi adlar çocuqlara verildi. Bütün bu adlar uşağı ilk gündən etibarən şəxsiyətsizləşdirməyə başlamışdır. Çocuq öz kimliyini dərk etməyə başlarkən qul olduğunu sezmişdir. Səfəvilərin başlatdığı bu qulçuluq projəsində daha sonra “şahqulu” kimi ismlər və ictimai statuslar ortaya çıxdı. XVI əsrdən etibarən, Qərbdə Renesans aydınlığı başlarkən, Azərbaycan Səfəvi zehniyətinin qaranlığına gömüldü. Yəni Qərbdə humanizm hərəkəti bütün düşüncələrin mərkəzinə insanın etibarını, heysiyyətini yerləşdirdiyi zaman, səfəvilər insanı heysiyətsizləşdirir və onu doğuşdan qul olaraq tanımlayırdı. Daha sonra “qapı qulları”, “ağa qulları” kimi şəkillənmiş olan Səfəvi zehniyyəti bir an belə, insanın düşüncəsini azad buraxmadı. Hər an köləliyi, qulçuluğu, quldurçuluğu təlqin etdi. Şiə cərəyanının uydurduğu 14 məsumun qulu olmağa alışan insanlar özgürlüyün nə olduğunu anlaya bilməz duruma gətirildilər. Azərbaycan əhalisinin içində “qulu” ilə bitən saysız-hesabsız adlara rast gəlmək olar. Zehni əsarətə məhkum edilmiş ata-ana evladına “...qulu” adını verməklə ilk gündən uşağına özgürlüyü aşılamır, köləliyin necə bir "nemət" olduğunu təlqin edir! Belə bir psixologiyanı öz nəfsində daima daşıyan bir millət necə özgür ola bilər? Özgülük bir düşüncə və mənəvi fəaliyətin nəticəsidir. Düşüncə və mənəvi fəaliyətin biricik yaradıcı və açıqlayıcısı dildir. Əgər bir dil köləliyi nemət sayan sözləri öz varlığında barındırırsa, o zaman bu dil nə düşüncə aracı ola bilər, nə də özgülük qavramlarını ortaya qoya bilər. Səfəvilərdən sonra dilimizə yüklənən “qul”çuluq ilk öncə bizi zehni baxımdan köləliyə sürüklədi. Ruhən və zehnən köləliyə təslim edilmiş bir toplumun milli kimliyi, milli torpaqları işğal edilər. Hər bir ad zaman və uzaydan (fəzadan) parçalar ehtiva edər. Yəni bir insanın var olmasını onun adı bildirmiş olur. Var olan insan, zaman və fəzanın içində bir varlıqdır və bu varlığı bir ad bəlli edər. Özgürcə dünyaya gələn bir insan əsarət və köləlik çağrışdıran bir adla (əliqulu, vəliqulu, rzaqulu) köləliyə məhkum edilir. Heç bir suç işləmədən doğuşdan əsarətə məhkum edilir. Necə? Yəni bir insanın heysiyyəti, şərəfi və şəxsiyyəti köləlik doğuran bir adın içində həbs edilir. Modern anlamla söyləsək, günümüzdə Azərbaycanda (o taylı-bu taylı) adların əksəriyəti insan haqları fəlsəfəsinə ziddir. Bu adlarla modern millət olmaq olmaz. Azərbaycanda yayqın olan ərəb-fars adlarının doğurduğu özgəçilik isə yenə də insan haqları fəlsəfəsi ilə ziddiyyət təşkil edir. “Ləşmək”, “laşmaq” şəkilçiləri tarix boyu türklərə məxsus bir olaydır. Öncə evladlarımıza qoyduğumuz adlarda güya islam adı altında ərəbLƏŞDİK, sonra farsLAŞDIQ, daha sonra da rusLanLAŞDIQ. Yazarlar da Şahnamədən adlar tapıb əsərlərinə “Təhminə”, “Zaur” yerləşdirdilər. Azərbaycanda antroponimlər açısından bir araşdırma aparılsa, “bu yerlərdə ərəb qullar yaşayır” qənaətinə gəlmək olar. Əksər adlar ərəbcə və”qulçuluğu” ilə bir yerdə. Yəqin ki, belə sorularla qarşılaşan mühafizəkar dilçilər “yox canım, bu adlar, o cümlədən qulçuluq bizdə vətəndaşlıq haqqı qazanıb, bunları dilimizdən ata bilmərik. Atsaq, dilimiz axsaq olar.”- deyəcəklər. Əslində isə azadlıq daima nələrinsə atılması ilə mümkün olur. Heç bir şeyi ata bilməyən uluslar əsarəti öz ruhlarında daşıyarlar. Evladlarımızı əsarətə təslim edən Səfəvi cəhalətindən vaz keçmənin zamanıdır. Söz konusu millət olmaqdırsa, bu, ilk öncə dildən və dildəki adlardan başlar. Adlarda köləlik çağrışdıran sözlərin kölgəsinə sığınmaq sosial planda davranış pozuqluğu yaradır. Yəni kölələrin davranışları bəllidir. Kölələr köləliklərində şəxsiyyətlərini itirdikləri kimi, qulçuluğu, köləliyi təlqin bir adın altında da fərd özü bilmədən şəxsiyyət anlayışını itirmişdir. Bu itki isə Şah İsmayıldan başlamışdır. Nə yazıq ki, böyük Atatürkün başlatdığı adlarda milliləşmə devrimini Azərbaycanda başladacaq qətiətli və milli lider yetişdirə bilmədik. Sanki tarix bu missiyanı Gübey Azərbaycan Milli Hərəkətinə yükləmişdir. Toplum alışdığı cəhalətindən ayrılmaq istəməz. Anadolu türklərinin Osmanlı cəhalətindən ayrılmaq istəmədikləri kimi. Bir lider lazımdır ki, minillik bu cəhaləti öz bilgisi, irdasi ilə yıxa bilsin. Bu baxımdan Türk Dünyası, başda Güney Azərbaycan olmaq üzrə daima Atatürk dühasına ehtiyac duyacaqdır.

Adlarımız fikir planında əsrlər boyu məğlub edilmiş, sıxışdırılmış durumumuzu göstərir. Adlar hər bir millətin tarixi və mədəni statusunu tablovlaşdırar.

27.07.2007