توي سركه ن (تويسركان)، ريشه شناسي و وجه تسميه آن

توي سركه نToysәrkәn
تويسركان

نامهاي تركي شهرها و اماكن جغرافيائي آزربايجان و ايران، ريشه شناسي و وجه تسميه آنها

مهران بهاري

سه شنبه، بيست و پنجم نوامبر- ٢٠٠٨
توزگون، اولو سويوق آيي، سيچان ايلي
Tozgün, Ulusoyuq ayı, Siçan ili

http://toponimler.blogspot.com/

توي سركه نToysәrkәn
تويسركان

شهرستان توي سركه ن (تويسركان) در استان همدان قرار داشته و بخشهائي از جنوبي ترين مناطق آزربايجان را شامل مي شود. اين شهرستان از شمال به شهرستانهاي آزربايجاني همدان و اسد آباد و شهرستان بهار، از مشرق به شهرستان ملاير، از مغرب به كنگاور از استان كرمانشاهان و از جنوب به شهرستان نهاوند محدود مي باشد. شهرستان تويسرکان در دره هاي دامنه جنوب باختري کوه الوند واقع است و شعبه هاي مختلف اين کوه از هر سمت شهرستان تويسرکان را فراگرفته است. بلند ترين نقطه اين شهرستان قله الوند با ارتفاع ٣٥٧٤ متر است كه فصل مشترك اين شهرستان و شهرستان همدان است.

وجه تسميه

نام شهر توي سركه ن (تويسركان) از دو بخش "تويToy " و "سركه نSәrkәn " (سرکان) تشکيل شده است. در گذشته "توي" و "سركان" نام دو قصبه بزرگ نزديك به هم بوده است. قصبه "سركان" به فاصله ١٠ كيلومتري شمال غرب "تويسركان" هنوز پا بر جاست. اين شهر پس از حمله مغول اهميت خود را از دست داد و مردم آن به قصبه "توي" روي آوردند و به تدريج آنجا را آباد كردند. تويسركان فعلي همان قصبه "توي" قديمي است. توي از شهرهاي باستاني بوده و در دامنه كوه الوند واقع است. در حال حاضر قصبه "سرکان"، همان "سرکان" ناميده مي شود ولي "توي"، نام جديد "تويسركان" حاصل از تركيب دو كلمه "توي" و "سركان" را به خود گرفته است. ماخذ معتبري كه نشان دهد دقيقا از چه تاريخي نام "توي" به "تويسركان" تبديل شده در دست نيست، اما كتبي از دوره صفويه موجود است كه مولفين و مصنفين آنها شهرت تويسركاني دارند.

در لغتنامه دهخدا ذيل "سرکان"گفته مي شود: "موضعي است معروف قريب به همدان، خوش آب و هوا، نزديک به قريه "توي" و هر دو با يکديگر معروف و منسوب و متعلق به يک حاکم (آنندراج)". في الواقع نيز "توي سركه ن" نام خود را از اسم "سركه ن" از بزرگان ايل تركي آلپاغوت در اين منطقه در دوره دولت تركي آزربايجاني قاراقويونلو گرفته است. پروفسور فاروق سومر در كتاب "نامهاي اشخاص در تاريخ دولتهاي تركي" مي گويد "سركه ن" و يا "سورقان"، نام برادر "قوروقان" (ويا قورقان) از بيگهاي آلپاغوت و والي همدان در دوره قارايوسف و اسكندر ميباشد.

ريشه شناسي

نام شهر تويسركان مركب از كلمه تركي "توي" به معني قرارگاه و شهر به علاوه نام خاص "سركه ن-سركان" مي باشد. "توي سركه ن" (تويسركان) يعني قرارگاه شخصي بنام "سركه ن" (سركان). نام "سركه ن" (سركان) خود كلمه اي تركي و به معني شخص بردبار و صبور است.

تويToy :
توي" اصلا هم به معناي گِل و هم به معناي قرارگاه است. مشابه اين دگرگوني معنايي را در کلمة ديگر ترکي، واژة بالق (همريشه با كلمه پالچيق، بالچق) كه به هم معني گِل و هم شهر است مي توان ديد.

كلمه "توي" كه در نوشته هاي اويغوري به معني شهر نيز به کار رفته، در تركي قديم به معاني كمپ در معني فيزيكي آن، مجموعه اي از چادرها، مردمي كه در اين چادرها زندگي مي كنند، جمعيت و اجتماع، تجمع بزرگ، گردهم آئي بزرگ، شوراي نظامي، و بعدها به معاني مهماني، مهماني عروسي و ... است. توي قاپغينقا تكي بارديلارToy qapğıña tәki bardılar (تا در كمپ سلطنتي رفتند)، كمپ نظامي (خان تويXan Toy –كمپ خاقان). واژه توي در اين عبارت از كتاب دده قورقود نيز بكار رفته است: "قاريلار دؤرت تورلودور: بيريسي سولدوران سوي.ودور. بيريسي تولدوران توي.ودورQarılar dört türlüdür: Birisi solduran soyudur, Birisi toldıran toyudur". (ترجمه: زنها چهار نوع اند: يكي نسل را منقرض مي كند، يكي جمعيت را متفرق، ... تولدراماق: متفرق كردن، پراكندن (كلاوسن. بوي تولدرادي- جمعيت متفرق شد). كلمه توي همچنين به معني خاك رس كوزه گري و ساختن كوزه آمده است: توي ائشيجToy eşic (كوزه از خاك رس- خاقاني).

سركه نSәrkәn
سركه ن كه به عنوان اسم شخص نيز بكار رفته، كلمه اي تركي به معاني زير است:

١-سئركه نSerkәn -سركه نSәrkәn : نام خاص به معني شخص بردبار و صبور، از مصدر سئرمك Sermәk: تحمل كردن چيزي، مقاومت و تاب آوردن در مقابل چيزي، اول سئرديOl serdi (او تاب آورد)، سئريپ تورداچي ارSerip turdaçı әr (مردي كه تاب آورده منتظر مي شود)،

٢-نام خاص به معني آگاه، هشيار، به هوش، از مصدر سرگه مه كSәrgәmәk و سرگه نمه ك Sәrgәnmәk، همريشه با نام "سرگه كSәrgәk " به همين معاني.

٣-سرگه نSәrgәn : به معني قسمت مسطح تپه ها، ويترين، شخص خسته و پريشان و...

٤-در زبان تركي كلمه ديگري به شكل سارقانSarqan –سارغانSarğan از مصدر سارماقSarmaq و ساريماقSarımaq و به معني نوعي گياه كه به دور خود و اشيا مي پيچد، گياهي كه در زمين شوره زار مي رويد (سارغان اوتSarğan ot ) و زميني كه اين گياه در آن مي رويد (سارغان يئرSarğan yer ) وجود دارد. ( از آنجائيكه نام سِركان و تويسِركان در زبان مردم با كسره "س" تلفظ مي شود، احتمال آنكه اين نام به اين فرم چهارم باشد بسيار ضعيف است).

ريشه شناسيهاي نادرست

١-در برخي منابع احتمال ارتباط كلمه توي با زبان اقوام غيرآريائي ساكن در منطقه پيش از دوره مادها مطرح شده است: "در برخي نواحي ايران محل‌هايي به نام "توي" هست، براي اين‌كه اشتباهي رخ ندهد در هر جا چنين محلي باشد به ‌نام نزديکترين محل به آن خوانده مي‌شود؛ مانند توي دروار در دامغان) كه نزديک به قريه دربار است) و توي كازرون و اين توي چون در يک فرسنگي سركان است به تويسركان مشهور است. اين "توي" احتمالا با زبان قومي كه پيش از مادها در اين سرزمين مي‌زيسته‌اند، مرتبط است". البته ارتباط كلمه توي با زبان اقوام غيرآريائي قطعي است، اما اين زبان غيرآريائي طبق داده هاي تاريخي همان زبان تركي است.

٢- در برخي از منابع مانند كتاب "وجه تسميه شهرهاي ايران" ادعا مي شود كه سركان كلمه اي ايراني و مركب از سر به علاوه گان است: "در زبان لري كه گويش غالب مردم اين منطقه است و بسياري از زبان‌هاي ايراني كلمه "سر" به معني اشراف و بزرگ و مهتر است و "گان" در زبان پهلوي و لغت فرس باستان به معني جا و مكان آبادانست و قبل از استيلاء اعراب نام بسياري از شهرها و قصبات ايران به گان ختم مي‌شد. پس از تسلط اعراب بر ايران و رواج زبان عرب چون زبان مذكور فاقد حرف "گ" مي باشد در واژه هاي زبان پارسي به جاي حرف (گ) حرف (ك) يا (ج) بكار برده شده است. سركان محل ييلاقي و سكونت اعيان و اشراف و بزرگان شهر رود آور بوده است. به اين ترتيب سرکان ممکن است به معناي محلي باشد كه بزرگان و خوانين در آن سكونت دارند و در واقع تويسركان محل سكونت ييلاقي بزرگان شهر رودآور بوده است". اين تثبيت كه توي سركه ن و يا تويسركان ممكن است به معني محل سكونت ييلاقي بزرگان شهر بوده باشد مقرون به حقيقت است، زيرا در واقع اين محل، "توي سركه ن" يعني قرارگاه حاكمي به نام "سركه ن" بوده است. اما ريشه شناسي كلمه سركه ن كه طبق منابع تاريخي ماخوذ از نام يكي از بيگهاي طائفه تركي آلپاغوت در استان همدان بوده بر اساس "سر" و "گان" ايراني نادرست است (علاوه بر آنكه كلمه موجود در نام اوليه اين شهر، نه "سر" فارسي بلكه "سِر" (سئر) تركي بوده و نيز بر خلاف اين ادعا بسياري از گان`هاي موجود در نامهاي جغرافيائي ايران و آزربايجان، ريشه اورال آلتائي دارند و نه پهلوي-ايراني).

نتيجه

"توي سركه ن"، نام شهر و شهرستاني در استان آزربايجاني همدان است. نام شهر تويسركان مركب از كلمه تركي "توي" به معني قرارگاه، شهر و محل اجتماع به علاوه نام خاص "سركه ن-سركان" مي باشد. "توي سركه ن" (تويسركان) يعني قرارگاه شخصي بنام "سركه ن" (سركان). "سركه ن" كه نام يكي از بيگهاي ايل تركي آلپاغوت در استان همدان در دوره دولت تركي آزربايجاني قاراقويونلو بوده است خود كلمه اي تركي و به معني شخص صبور و بردبار است.