Thursday, December 18, 2008

ساوا (ساوه)، ريشه شناسي و وجه تسميه آن



ساوا-Sava
ساوه


نامهاي تركي شهرها و اماكن جغرافيائي آزربايجان و ايران، ريشه شناسي و وجه تسميه آنها

مهران بهاري

يكشنبه، سوم نوامبر- ٢٠٠٨
آراگون، اولو سويوق آيي، سيچان ايلي
Aragün, Ulusoyuq ayı, Siçan ili


http://toponimler.blogspot.com/

ساوا-Sava
ساوه


ساوه: نام شهري مشهور و ولايتي معروف در ناحيه ايراق (عراق) آزربايجان (نك. ايراق-اراك) نزديک آوه (نك. آوه-آبا، آواجيق). همچنين نام درياي ساوه كه در گذشته شامل حوض سلطان در شمال شرق قم (نك. قوم-قم) و در سمت شرقي آزادراه قم ـ تهران و درياچه امروز كاشان (نك. قاشانگ-كاشان) بوده است. ساوه شهري قديم و مرکز شهرستان ساوه است. اين شهر در جنوب باختر تهران و شمال باختر شهر آزربايجاني قم (نك. قوم-قم)، در ميان ري و شهر آزربايجاني همدان واقع گرديده است. در بسياري از منابع دوره اسلامي (معجم البلدان، تاريخ قم، مجمل التواريخ، تاريخ گزيده، ....) اطلاعات گوناگوني در باره اين شهر آزربايجان داده مي شود از جمله اينكه: "حد اول قم از ناحيت همدان است تا ميلادجرد که آن ساوه است. شهر نيکوئيست و نزديک شهر ديگر موسوم به آوه. در بين اين دو، دو فرسخ مسافت است. اهالي ساوه سابقا سني شافعي و اهالي آوه شيعه امامي بوده اند و نهري مابين آنهاست". آب شهر از رودخانه هاي مزدقان چاي و قره چاي و قنوات خيرآباد و اسکندرآباد تامين ميگردد. شهر قديم خراب شده ولي آثار قلاع و باروي آن مشاهده ميشود.

ساوا (ساوه) در روزگار پارتيان با نام "سواكينه" يكي از منازل مهم ميان راهي به شمار مي رفته است (احتمالا "ساوا"+"-كينه" به تركي به معني ساوه كوچك. "-كينه" و يا"-قينا" پسوند تصغير در تركي باستان و قديم است). رونق و‌ آباداني شهر ساوه در روزگار امپراتوري تركي سلجوقيان به اوج خود رسيد و به مركز سران قبايل متحد تركان سلجوقي كه لقب اتابك داشتند تبديل شد. از اين روزگار تا دوره امپراتوري تركي خوارزمشاهيان بسياري از وزراي دولتين تركي سلجوقي و خوارزمشاهي از اهالي ساوه و يا ساوجي بودند كه هر يك در زمان خود در آباداني و ايجاد بناهاي شهري آن كوشيدند. در دوران جانشينان هلاكو خاقان امپراتوري تركي ايلخانان، قسمت عمده اي از خرابي هاي هجوم مغول بازسازي شد. در دوران امپراتوري تركي-آزربايجاني صفويه بلوكات ساوه يكي از قلمروهاي استقرار ايلات وابسته به نهاد حكومت صفويه (تركان قزلباش و بعدها شاهسون ها) گرديد. در دوره دولت تركي-آزربايجاني قاجاريه با پايتخت شدن تهران، از اهميت ساوه كاسته شد. هم اكنون ساوه يكي از شهرهاي آباد استان مركزي آزربايجان است.

وجه تسميه

آن گونه که از متون تاريخي پيداست "ساوه"، "سابه"، "شابه" نام پادشاهي توراني و محتملا از گؤي‌تورک‌ها بوده است. تاريخشناس روس و مولف كتاب تركان باستان، لئو ن. گوميلئو نيز بر اين عقيده است و ساوه را بر گرفته از نام سرداري ترك مي داند كه در اوائل قرن ٦ ميلادي در اين محل درگذشته است. در ادبيات فارسي از اين پادشاه ترك به شكل "ساوه شاه" ياد مي شود. چنانچه در مقدمه شاهنامه بايسنقري (ابومنصوري) ميخوانيم: "... و در هنگام که ساوه شاه ترک بر در هري آمذ، کنارنگ پيش او شذ بجنگ و ساوه شاه را بنيزه بيفکند" (مقدمه شاهنامه ابومنصوري از سبک شناسي بهار، ج ٢، ص ٧). "ساوه نام پهلواني است توراني، خويش کاموس کشاني که در جنگ رستم کشته شد و او را ساوه شاه نيز ميگويند" (برهان). "نام پهلواني بود کشاني، او را ساوه شاه نيز ميگفته اند و در دست رستم کشته شد" (آنندراج). "نام مبارزي قرابت کاموس که رستمش کشته" (شرفنامه منيري). "ملک ملکان مجوس آمده اند از شرق يعني زمين پارس از آوه و ساوه تا بيت المقدس". (انجيل متّي ترجمه دياتسارون. در شاهنامه نيز جنگ ساوه شاه با بهرام چوبين به تفصيل آمده و تصريح شده که ساوه شاه، شاه ترکان بوده است (شاهنامه، صص ٤٦٠-٤٦٤):

يکي خويش کاموس بد ساوه نام
سرافراز و بر جاي گسترده کام
وز ايرانيان نامور مرد چند
بدژ ماند با ساوه ارجمند.
بيامد ز راه هري ساوه شاه
ابا کوس و پيلان و گنج و سپاه
.....
نخستين سر ساوه بر نيزه کرد
درفشي که او داشتي در نبرد
سران و بزرگان توران زمين
چنان هم سران و سواران چين (شاهنامه، ص ٤٦٤)

چون قصد به ري کرد و به قزوين و به ساوه
شد بوي و بها از همه بويي و بهايي (منوچهري) .

ريشه شناسي

"ساوه" [سوا، ساوا، سابا، سابو]: اين كلمه تركي در ميان تركان باستان هم به عنوان نام مردان و هم زنان بكار رفته است. چنانچه در يكي از متون مربوط به سال ٧١١ ميلادي، نام ملكه خلج به شكل بيلگه ساووهBilga Savoh آمده است. كلمه "ساوا" را مي توان به سه صورت ريشه شناسي كرد. "ساوا" كه بن مصدري فعل ساواماق-ساباماق مي باشد، "ساو" بن مصدري فعل ساوماق به علاوه پسوند اسم ساز از فعل "-ا" و اسم "ساو" به علاوه پسوند اسم ساز از اسم "-ا":

١-ساباماقSabamaq (ساواماقSavamaq ): به معني كوبيدن، زدن، جنگ كردن و دفع كردن است. اين مصدر ريشه اسم "ساواشSavaş " به معني جنگ و مصدر تركي "ساواشماق" به معني جنگيدن كه در زبانهاي تركي بسيار رايج است مي باشد. به زبان مغولي نيز وارد شده است.

تبديل "بb " هاي كلمات تركي باستان به "وv " پديده اي به خوبي ثبت شده در تاريخ زبان تركي است. مانند تبديل "سوبSub " به "سووSuv " به "سوSu "؛ "يالبارماقYalbarmaq " به "يالوارماقYalvarmaq "، "سئبينمه¬كSebinmәk " به "سئوينمه كSevinmәk "، "يابلاقYablaq " به "ياولاقYavlaq " و ...

٢-قالب "بن مصدري+-ا": كلمه "ساوا" با استفاده از پسوند "-ا، -ه" كه به بن مصدر ساوماق افزوده شده حاصل گرديده است.

سابماقSabmaq (ساوماقSavmaq ): به معني متوقف گرديدن، با مانع مواجه شدن، منقطع شدن، پايان يافتن، خلاص شدن، نزول كردن، رفع شدن، پراكنده گشتن. اين مصدر در تركي خاقاسي و آلتائي به شكل سوبماقSobmaq ، در تركي مدرن به شكل ساوماقSavmaq و در محاوره آزربايجاني به شكل سووماقSovmaq بكار مي رود. در زبان سومري نيز كلمه اي به شكل سوخSux به معني پراكنده وجود دارد. كلمات زير از ريشه اوليه سابماق (ساوماق) مي باشند: ساووشماقSavuşmaq (در محاوره آزربايجاني سوووشماق)، ساويلماقSavılmaq (در محاوره آزربايجاني سووولماق)، ساوراماقSavramaq (در تركي قاراخاني)، ساوونماقSavunmaq (مدافعه كردن)، ساوارSavar (در تركيب اوچاق ساوارUçaqsavar به معني ضدهوائي). از همين ريشه است ساوورماق Savur- (عثماني، جغتائي، كاشغري)، سووورماق (محاوره آزربايجاني)، سؤوؤرماق Sõvõr (چوواشي)، سويرماق Suır (تاتاري) كه به شكل سور. Szór- به زبان مجاري داخل شده است.


پسوند "ا-ه": پسوند اسم ساز از فعل در تركي است، اين پسوند در تركي باستان و قديم بسيار رايج بوده و اين قالب در نامهاي جغرافيائي قديمي تركي به وفور بكار رفته است: مانند پسوند "-آوا" در نامهاي جغرافيائي (نك. آبا-آوه، و آواجيق)، "قوشاQoşa " (از مصدر قوشماق)، "ساواSava " (از مصدر ساوماق، نك. ساوا-ساوه)، "درهDәrә " (از مصدر درمه¬ك)، "قالاQala " (از مصدر قالاماق). اين قالب را در كلمات "ياراYara " (از مصدر يارماق)، "دوغاDoğa " (به معني طبيعت از مصدر دوغماق)، "دؤنهDönә " (به معني دفعه و بار، از مصدر دؤنمه ك)، "سورهSürә " (به معني برهه و مهلت، از مصدر سورمه ك)، "دوراDura " (به معني نقطه از مصدر دورماق)، "هاچاHaça " (دوشاخه، از مصدر آچماق)، "چكهÇәkә " (به معني ويرگول از مصدر چكمه ك)، "سيغاSığa " (به معني ظرفيت، از مصدر سيغماق)، "ائورهEvrә " (به معني مرحله از مصدر ائويرمه ك)، "چئورهÇevrә " (به معني محيط از مصدر چئويرمه ك)، .... نيز مي توان مشاهده كرد.

٣-قالب اسم+-ا": در زبان تركي پسوندي اسم ساز از اسم به شكل "-ا، -ه" وجود دارد. عده اي اين پسوند را مخفف پسوند "-قا، -گه" شمرده اند. بنابر اين ريشه شناسي اسم "ساوا" مركب است از اسم "ساو" ("ساب" قديمي، نك. ساوآلانگ-سبلان) به علاوه پسوند "-ا" و كلا به معني خبر خوش، مژده. از نمونه هاي ديگر كاربرد اين پسوند در تركي قديم: "توراTura " (قلعه، سقفي كه با انداختن چوب بر ديوارها حاصل مي شود، در ديوان لغات الترك به معني سپر. نك. توراقايا-طراقيه)، "گؤزهGözә " (چشمه آب)، "تؤرهTörә "، "يالازاYalaza " (شعله). و از كلمات معاصر: "ايلكهİlkә "، "اركهƏrkә " (انرژي)، "تورهTürә " (عدالت)، "توزهTüzә " حقوق"، "قوموتاQomuta " (فرماندهي)، "جورهCürә " (نوع).

نامهاي جغرافيائي هم ريشه:

١-سبلان-ساو آلانگSavalañ : "ساوSav –سابSab " و محرف آن "چاوÇav " با بسط معني از دفع و پخش كردن، به معني آوازه، شهرت، صدا، پيغام، خبر ... نيز بكار رفته است. به اين معني اخير اين كلمه در نامهاي "سبلان" (نك. ساو آلانگ-سبلان) و تركيب "سؤز سوو" باقي مانده است.

٢-سيبري: نام اقوام باستاني ترك "سابير-سابار" و يا "ساوار" نيز از همين ريشه است. "سابير" و يا "ساوار" نام اقوامي گوناگون از تركان باستان خزر، كومان، اوقور و بولغار و ... همچنين نام يكي از گروههاي تركي باستان ساكن در آزربايجان بوده و به عنوان نام اشخاص نيز بكار رفته است. گفته شده است كه نام "سيبري" ماخوذ از نام اين قوم باستاني ترك ميباشد. (در زبان سومري نيز كلمه اي به شكل "سووار" و به معني انسان شمالي وجود دارد).

٣-نام روستاي ساوراSavra : در غرب سالماس (سلماس) روستايي وجود دارد كه در مکاتبات اداري "سوره" نوشته شده اما در زبان مردم ساورا ناميده مي شود. به نظر مي رسد اين کلمه اسم ساخته شده بن مصدر "ساوراماق Savramaq" (در تركي قاراخاني) و يا بن مصدر "ساوورماق" به علاوه پسوند اسم ساز "-ا"، هر دو به معني محل محافظه شده باشد. (در زبان سومري كلمه اي به شكل سابرا-ساپرا و به معني مدير معبد وجود دارد، از مصدر "ساب" به معني جمع كردن و "رو" به معني دادن. تاريخشناس معاصر توحيد ملكزاده به احتمال ارتباط اين نام با نامهاي اورارتويي ساردور، روسا در چهار هزار سال قبل اشاره مي كند). همچنين در دوره دولتهاي تركي مغولي، در ميان انواع مالياتها با نامهاي تركي مانند سيورسات، قبچور، يام، قالن، تمغا و .... يكي نيز بنام "ساوري" وجود داشته است. نام ديگر اين ماليات "ترغو" بود. ساوري به معني هدايائي كه از طرف حكام محلي به ايلخان تقديم مي شود است.

نتيجه

نام شهر ساوا (ساوه) آزربايجان، منتسب به پادشاه اسطوره اي توران زمين كه از او در ادبيات فارسي بنام "ساوه شاه" ياد شده ميباشد. فرم اوليه اين نام، "سابا" است. اين نام به معني جنگجو (بن مصدر سابا.ماق، ساوا.ماق)، مدافع (از بن مصدري ساب.ماق، ساو.ماق به علاوه پسوند "-ا") و يا مژده (از بن "ساو-ساب" به معني خبر به علاوه پسوند "-ا") است. "ساوا" (ساوه)، مانند "آوا" (نك. آبا-آوه) و يكي از شهرهاي آزربايجاني است كه بي هيچ ترديدي نام آن منتسب به تركان باستان بوده و وجه تسميه تركي آن به صراحت در متون تاريخي قيد شده است.

0 Comments:

Post a Comment

<< Home